ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə kvant mexanikasını birləşdirməyə çalışan string theory, e8 theory və s. nəzəriyyələrə alternativ yeni ideyanın gəldiyi məqalə. məqalə gənc fizik stuart marongwe'dən gəlib. stuart worldscientific də yayımlayıb məqaləni, nəzəriyyədə qraviton standard modeldən fərqli olaraq nexus graviton kimi ifadə olunub. next graviton'un standard modeldə olan qravitondan fərqi boson olmamasıdır; qara maddə olması və məkan-zamanı təşkil etməsidir. yüksək və az enerjili qravitonlar eyni zamanda qaranlıq enerjinidə açıqlayır.
məqalə
yeni məşhurlaşdığı üçün yazmaq istədim. -*
ümumi nisbilik nəzəriyyəsi nədir? ümumi nisbilik nəzəriyyəsi xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin qravitasiyanı əhatə edən geniş bir formasıdır. bildiyiniz kimi xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi minkowski fəzasını əsas alır: 3 ölçü məkan+1 ölçü zaman. hadisələr bu 4 ölçülü məkan-zamanda baş verir. eyni zamanda light cone deyilən şey də varki, onu sonra açıqlayaram. (o boyda paralel kainatdan gəlmişəm, dizlərim əsir) çox detala girməsək xüsusi nisbilik nəzəriyyəsində işıq sürətinin maksimum, aşıla bilməyəcək sürət olduğunu bilirik. bu elektromaqnit dalğaları ilə uyuşur zatən işığın bir elektromaqnit dalğası olduğunu bilirik ancaq nyutonun qravitasiya modeli ilə heç uyuşmur, nyuton modelinə görə qravitasiya uzağa təsir xarakteri daşıyır. yəni ki günəş indi yox olsa dünya və digər planetlər bunun təsirini ani bir anda hiss etməlidir. belə olduğu halda qravitasiya işıq sürətindən böyük; sonsuz böyük sürətlə yayılmalıdır. ancaq bir yandan xüsusi nisbilik işıq sürətinin maksimum olduğunu deyir. bu işdə bir iş var deyə düşünməyə başlayan eynşteyn düşüncə təcrübələri sayəsində məkan-zamanın "ayarlana" bildiyinə- əyilib, büküldüyünə inanır. hilbert ilə bərabər kəşf etdikləri tənliklər, merkurinin nyuton modeli ilə uyuşmayan trayektoriyasına verdiyi izah, eddingtonun təcrübəsi, bir sıra müasir təcrübələr eynşteynin fikrini təsdiqləyir.
digər bir tərəfdə isə iyirminci yüzilliyin başqa bir nəhəngi- kvant mexanikası doğulurdu, bünövrəsini atan yenə albert eynşteyn və maks plank idi ancaq keşiyini gənc fiziklər- bohr, schrodinger və s. çəkirdi. cüt yarıq təcrübəsi, atomun kvant modeli, bell testi, müəyyənsizlik prinsipi, dolaşıqlıq, epr təcrübəsi nəzəriyyənin bünövrəsinə çevrilmişdi. sadə dillə desək mikro dünyada vəziyyət qarışır, ümumi nisbilik nəzəriyyəsində olan "öngörülebilirlik", determinizm yıxılır. o qumaş kimi "pürüzsüz" ancaq əyilib-bükülə bilən məkan-zaman ehtimallarla qaynayan qazana çevrilir. üstünə üstlük nyuton modeli və ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin izah edə bildiyi qravitasiya mikro dünyada izah oluna bilmir, kiçiklərin dünyasına "indirgene" bilmir. burdan keçən və bu əsrin ən böyük problemi: kvant mexanikası ilə ümumi nisbilik nəzəriyyəsini birləşdirmək problemi ortaya çıxır. hər qarşılıqlı təsirin bir zərrəciyə- bosona uyğun gəldiyi standard modeldə olmalı olan qravitonun ümumi nisbilik nəzəriyyəsində yeri, vəzifəsi nədir? bu problemə həll üçün sicim nəzəriyyəsi, e8×e8 (lie qrupları), kvant dolaşıqlıq kimi alternativ nəzəriyyələr ortaya çıxmışdı ancaq stuart dostumuzun nəzəriyyəsində olduğu kimi qara maddə və qaranlıq enerjini qravitonlarla açıqlaya biləni daha yox idi. stuart bizim qraviton olaraq dediyimiz şeyə nexus graviton deyir. niyə nexus graviton? nexus ingilis dilindən "bağ", "rabitə" deyə tərcümə olunur və burda daşıdığı məna- ümumi nisbilik nəzəriyyəsini kvant mexanikası ilə birləşdirmə, aralarında "rabitə" qurmaqdır. nexus qravitonda bu rabitənin ana zərrəciyi olduğu üçün adı belə olacaq. yeni qravitonumuz standard modeldən bildiyimiz qravitondan boson olmaması ilə fərqlənir. əksinə nexus qraviton ətrafında dolaşan istənilən zərrəciyi "həbs" edir və dönməsinə səbəb olur. bildiyimiz qara maddə əslində nexus qravitondur və böyük enerji qravitonlar kiçik enerjili qravitonlar yaydığı halda böyük enerjili qravitonda dəyişiklik baş verir: nəticədə qaranlıq enerji yaranır (ifraz olunur desəm? -* ) bir növ qravitonlar bölünür, artır, azalır və s.