21 azər hərəkatı

1. ikinci dünya müharibəsinin başlanılması Böyük Britaniya ilə yanaşı Sovet ittifaqı hərbi hissələrinin iran adlanan ölkənin ərazisinə daxil olması ilə yekunlaşdı. Bu isə, eyni zamanda, ölkənin Rza şah pəhləvinin başçılıq etdiyi şovinist və istibdad rejiminin süqutuna gətirib çıxardı. Bir tərəfdən xarici müdaxilə, digər tərəfdən mövcud rejimin yıxılması iranda müəyyən qədər demokratik mühitin yaranmasına səbəb oldu. Demokratik proses ölkənin müxtəlif bölgələrində fərqli formalarda təzahür edirdi. Güney Azərbaycanda isə bu milli-azadlıq hərəkatı Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə Azərbaycan Milli Hökumətinin yaranması ilə nəticələndi.

link link

2. 12 dekabrın iran təqvimi ilə 21 azər gününə düşməsi ilə bağlı olaraq belə adlandırılmış hərəkat.

3. Hərəkatın əsasının da, süqutunun da səbəbkarı sovet Rusiyası olmuşdu. Belə ki, 1941-ci ilin avqustunda sovet qoşunlarını cənubi Azərbaycan ərazisinə salmış və oranı nəzarətdə saxlamışdı. iranın təzyiqlərinə və 1942-ci ilin yanvarında imzalanmış üçtərəfli (SSRi, böyük Britaniya və iran) müqaviləyə uymadan yerli fədai dəstələrinə silah yardımı edən sovetlər qoşunlarını burada saxlayırdı. Onlardan aldığı güclə seyid cəfər pişəvəri dekabrın 12-i milli hökumətin qurulduğunu elan edir. Bundan sonra hökumət dil haqqında, topraq haqqında qanunlar və təhsil sahəsində yeniliklər edərək muxtariyyəti müstəqilliyə çevirmək üçün çalışırdı. iran isə bundan narahat olub 1946-cı ilin yanvarında bmt-yə müraciət etmiş, nəticə olaraq isə bu məsələnin Rusiya və iran arasında həllinin vacibliyi vurğulanmışdı. Pişəvəri isə qərarla razılaşmır və muxtariyyətinin "məsələ" olmadığını, hökumətin 1941-ci ildə imzalan atlantika xartiyasınə uyğun qurulduğunu bəyan etmişdi.

1946-cı ilin fevralında iranda Əhməd qəvam baş nazir postuna gəldi və qısa zaman sonra moskvaya səfər etdi. Danışıqlardan sonra rəsmi Moskva qoşunların bir qisminin ərazidən çıxaracağını, lakin tamamilə çıxış edilməyəcəyini elan etdi. Bununla razılaşmayan Qəvam dövrün ABŞ prezidenti harry trumana vəziyyəti bildirib ondan kömək istədi. "Nüvə diplomatiyası"nə görə iranla əlaqəni saxlamaq istəyən truman Stalinə məktub göndərdi və 3 gün ərzində qoşunların hamısının bölgədən çıxarmalı olduğunu dedi. iran isə ordunun çıxarılmayacağı təqdirdə 24 martdaki bmt iclasında SSRi-dən şikayət edəcəyini deyərək Stalini təhdid etdi. Sovet iclasa qədər qoşunların çıxarılacağı sözünü verdi. Pişəvərinin səylərinə rəğmən qoşunlarını buradan çıxaran sovet rəhbərliyi əvəzində iranla birlikdə müştərək qrup quraraq ölkənin şimalındakı 33 milyon barrel neft hasilatını həyata keçirmək imkanı qazandı.

Milli hökumət üçün sonun başlanğıcı olan bu hadisənin ardınca pişəvəri irana qarşı təkbaşına mübarizə apara bilməyəcəyini anlayır və əvvəlcə 13 iyun 1946-cı ildə iran hökuməti ilə müqavilə imzalayır. Müqavilə ilə muxtariyyətin dil statusuna fars dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilini də əlavə etdirə bilir, lakin milli hökumət və muxtariyyət istəyindən əl çəkir. Hökumətin qanunverici orqanı olan parlament isə yerli məclis səviyyəsinə düşür və bu halı ilə iran konstitusiyası tərəfindən tanınır.

13 iyundan 13 dekabra qədər iran ABŞ və ingiltərədən hərbi yardımlar alaraq ordusunu gücləndirdi. Ölkədə olan seçkilərlə bağlı asayişi qorumaq üçün hər bölgəyə əlavə jandarma qüvvələrinin göndərilmə xəbəri muxtariyyət üçün son demək idi. Hökumətin etirazına rəğmən 4 dekabrda qüvvələr bölgəyə daxil olur və 14 dekabrda Təbrizdə üstünlüyü ələ alır. Pişəvəri isə Təbrizin tutulmasına qədər səssiz-səmirsiz SSRI-yə köçür. 20 Dekabrda isə iran muxtariyyətin tamamilə ləğv edildiyini elan edir.

Pişəvəri 1947-ci il 11 iyulda müəmmalı qəza nəticəsində həyatını itirir və bunda sovet hökumətinin əlinin olduğu düşünülür.

21 azər hərəkatı

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!