dünya ədəbiyyatı və tərcümə

1. qeyd: ‘’dünya edebiyyatı’’ ve ‘’tercüme’’ mefhumları arasında olan qarşılıqlı münasibetleri ve elaqeleri işıqlandıracaq entrym tez çalışmamın tamamlanan fesillerinden yararlanılaraq yazılmışdır.

ilk növbede her iki mefhumun daşıdığı semantik deyer ve assosiasiya barede onu qeyd etmek lazımdır ki, ‘’dünya edebiyyatı’’ mefhumuna edebiyyatşünaslar terefinden verilen terif bu anlayışın ‘’utopik, zaman ve mekan üstü ve elçatmaz’’ olmasıyla xarakterize olunur...ziddiyyetli bir şekilde ise tercüme anlayışı heyatımızın müeyyen bir meqamında qarşımıza çıxan ( qloballaşma ile hardasa her addımda qarşılaşırıq) ve çox vaxt onun varlığını tamamen göz ardı etdiyimiz (tercümeçilerin en yaralı yeridir- tercümeçinin adı yoxdur problematikası ) bir fenomen olaraq bilinir...belelikle utopik ve gündelik olan arasında düşündüyümüzden daha derin ve hardasa tabeli olan münasibet bu entry’nin temelini formalaşdıracaqdır...

ilk olaraq entry’nin dialektikasını teşkil eden ‘’tercüme’’ mefhumu haqqında: tercümeden behs ederken onun problemli, çetin ve müşkül bir iş, bir fealiyyet olmasından behs edilir çox vaxt...bu da bizi tercüme haqqında iki tezadlı mövqeye aparır: 1) tekstual (metne aid); 2) humanist mövqe.

tekstual mövqeye göre tercüme özlüyünde defekt, eksik ve orijinal metne ‘’xeyanet’’den izler daşıyan (tradutore tradittore- tercümeçi xaindir) bir fealiyyetdir... bu fikir temellerini antik dünya görüşünden, roger bacon’a qeder geden felsefi düşünce tarixinden izler daşımaqdadır....bibliyanın tercümesine qarşı çıxan, hatta willam tyndale’i yandıran bu anlayışın neticesidir...ironik olaraq onu qeyd etmek lazımdır ki, onların tercüme olunmasına qarşı çıxdıqları vulqata bibliyasının özü de yunan ve ivrit dillerinden tercümeçilerin hamisi ( her il 30 sentyabrda tercüme günü kimi qeyd olunur) müqeddes iyeronim terefinden tercüme olunmuşdur. yeni bir növü tercümesine qarşı çıxdıqları eserin özünün de tercüme olması argumentum ad ignorantiam veziyyetine örnek teşkil edir...

diger terefden humanist mövqe ise jose ortega y gasset’in meşhur essesinde de dediyi kimi tercümenin ehtişamını terennüm edir...bu anlayışa göre tercüme diller, medeniyyetler arasında körpü rolunu oynayaraq qarşılıqlı münasibetleri tenzimleyir, tolerant ve bugünlerde olduqca populyar olan ‘’multikulturalizm’’e xidmet edir... tercüme sayesinde orijinal metin yeni heyat, yeni oxuyucu kütlesi qazanır... yazarın dünya edebiyyatına girişini ve oradaki mövqeyini teyin edir... bu fikir temellerini yunan-roma medeniyyeti, ereb intibahi, renessansdan alaraq maariflenme ve alman romantizminin tercüme anlayışına ilham vermişdir....lakin tercüme haqqında seslendirilen her iki mövqe mehdud perspektivden baxdığına göre tercüme fenomenini açıqlamağa ve izah etmeye yeterli deyildir... beleki, tekstual mövqenin dini ve idealist yanaşması orijinal metni ucaldır, tercümeni minor edebiyyat olaraq deyerini azaldır...humanist mövqenin funksional ve romantik yanaşması ise yerli ve xarici medeniyyetler arasında sintezi terennüm edir...lakin bu fealiyyetin kesişme nöqtesinde nelerin baş verdiyini, bu qovşaqlarda baş veren medeniyyetler arasında hegemoniya ve assimilasiya meselerini göz ardı etdiyinden mehdud ve terefli mövqe seslendirir...

temelleri goethe terefinden alman romantizminde atılan dünya edebiyyatı – weltliteratür mefhumu 2000-ci illerden sonra yeniden edebiyyat akademiyasında gündeme gelmeye başlamışdır...heç bir zaman ideologiyadan ayrı düşünülemeyen edebiyyatın özü de 2—ci dünya müharibesinden sonra süretle qütblere ayrılan dünyada elmi disiplin olaraq müxtelif adlar altında qarşımıza çıxmışdır... amerika ve avropada qarşılaşdırmalı edebiyyat adı altında elm sahesi kimi öyrenilen ‘’dünya edebiyyatı’’, sovet ölkelerinde ise ferqli dönemlerde ‘’burjua edebiyyatı’’, ‘’xarici ölke edebiyyatı’’ olaraq adlandırılsa da ümumi çerçeve her zaman ‘’dünya edebiyyatı’’ başlığı altında öyrenilmeye davam etmişdir... lakin goethe‘’dünya edebiyyatı’’ fikri problemli bir mefhum olaraq qalmaqdadır...goethe'nin tam ve tekmil bir mefhum olaraq inkişaf etdirmemesi, akademiyada bu fikrin ilk teyinatı ile sonraki yozum ve yorumları arasında ayrılıqların yaranmasına sebeb olmuşdur...belelikle goethe’nin dünya edebiyyatı proyekti de tehrife uğramış ve diger bütün deyerler kimi uzun müddet sadece avropamerkezli ve sadece klassik eserler ve kanonik eserleri ehtiva eden bir edebi miras olaraq görülmüşdür....

halbuki, goethe’nin dünya edebiyyatı deyerken müxtelif medeniyyetlere mexsus insanlar arasında fikir mübadilesini, milletlerin intellektual xezinelerini mübadile üçün meydana getirdikleri edebi alış veriş mühitini nezerde tuturdu...goethe’nin xeyalını qurduğu dünya edebiyyatı mefhumu güc ve hegemoniya münasibetlerinden tamamen izole olunmuş, siyasi şovinizmden uzaq, milletleri ve xalqları birleşdiren, minor edebiyyatların major edebiyyatlar ayrımının olmadığı ve temelinde tercümeni alan utopik ve ideal bir strukturdur... (marks ve engels’in kapital’daki ticari metaforlarını goethe’nin dünya edebiyyatı mefhumu zemininde ifade etmeleri ve ideal cemiyyet tefekkürünü bu mefhum etrafında formalaşdırmaları heç de tesadüfi görülmemelidir).

millenium sonrasında ise bu mefhumun tekrar gündeme gelmesi dominant amerika ve qerb merkezli mövqeyinden gederek uzaqlaşaraq, post-kolonial ve qloballaşma nezeriyyeleri çerçivesinde yeni gözle oxunaraq anlamlandırılmağa başlamışdır... günümüzde dünya edebiyatının tedqiqat obyekti ve mövzusu müxtelif xalqların edebiyyatlarının birbirleriyle qarşılaşdıraraq, onların bir birinden ayıran yerli, unikal ve mehelli cehetlerini, eyni zamanda onları bir birine bağlayan ümumi, cahanşümül ve humanist xüsusiyyetlerini ortaya çıxarmaqdan ibaretdir...bu da goethe’nin dünya edebiyyatının xalqların edebiyyatlarının xelitesinden emele gelen, her xalqın her milletin öz partiyasını çaldığı ezemetli bir simfonik konsert fikri ile tamamile üst-üste düşmekdedir...

2. bir yazarın qeyd etdiyinin əksinə olaraq informasiya pointi bildirmək istədiyim dilemma,düşünülənin əksinə olaraq bibliyanın tərcümə olunması falsifikasiya payının olması qorxusundan yox,tətbiq olunan qanunların kitaba uymadığı həqiqətinin ortaya çıxması qorxusundan meydana gəlmişdir.siyasi kontekstə bunun kifayət qədər açıqlaması tapıla bilər.
digər bir tərəfdən tərcümənin çox zaman uğursuz olma səbəbi dillərarası inkişafın fərqli müstəvidə getməsi,fərqli dərinlikdə olmasından irəli gələ bilər.yüzillərdir eyni dili istifadə edərək cilalayan fransızın,ingilisin dilini 20 ildir müstəqillik qazanmış və hələ milli kimliyini dəqiqləşdirə bilməyən bir dövlətin dilinə çevirmək çox da asan olmasa gərək.dilimizin "geniş ifadə imkanları" qəlibi ümumiyyətcə çox gülüncdür,qədimi şanlı ərəb-fars izafi tərkiblərinə güvənərək şeşəllənməyin axrı bugünki dilin bu vəziyyətdə olmağına səbəb olur.məsələ budur ki,müasir azərbaycan dili çox kasıb,talanmış vəziyyətdədir.linqvistiklərin məntiqi isə "məmədan" kimi ifadəni ortaya çıxaracaq dayaz və primitiv səviyyədədir..

dünya ədəbiyyatı və tərcümə

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!