1. ilk nəşrinin 1906-cı il dərc olunduğu, "molla nəsrəddin"lə hər daim baş-başa gedən romantik publisistləri ətrafına yığan mətbuat orqanımızdır. Cəmi bir il fəaliyyətdə olduğu dövr ərzində 32 say çıxarmağa müvəffəq olan bu jurnal, əslində, “Həyat” və “irşad”ın dəyərlərinə sahib və sadiq olan digər bir Əli bəy Hüseynzadə imzalı orqan idi.
Jurnalın ilk sayında məram və məqsədlərini açıqlayan Əli bəy Hüseynzadə "Həyat və meyli-füyuzat" məqaləsində füyuzat kəlməsinin mənasını açıqlayaraq yazırdı:

"Məcmuəmizə "Füyuzat" adı təsadüfi verilmiyor, bu nam həyatdan təbii olaraq təvəllüd ediyor... "Füyuzat" ləfzon "feyz"in cəmil-cəmi olub rifah və bərəkətə, bolluğa, maddi və mənəvi nemətlərin bolluğuna, tərəqqiyyat və kəmalatın şəniəyyi-təcəllisinə dəlalət edərsə də, fəqət əsl məfhumu səadət və ələlxüsus səadəti-mənəviyyədir, həqiqi zövq və səfalərdən ibarət bir səadəti-mənəviyyədir. Həyat isə mənayi batinisilə daimi bir meyli-səadət, bir meyli-füyuzatdır”.

“Həyat” qəzetindən bizə məlum olan “türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq” ideyaları Əli bəy Hüseynzadənin redaktorluğu ilə bərabər “Füyuzat”da da öz əksini tapmışdı. Bu cür mübarizpərvər sözlər, şəksiz ki, “Füyuzat” jurnalının nəşrini həmin dövr üçün labüd edirdi. Belə ki, qeyd etdiyim kimi, eyni ildə nəşrə başlayan “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” jurnalları əqidə və məslək etibarilə eyni mövqeyə fokuslanmışdılarsa belə, forma, stil, müdafiə etdikləri dil baxımından aralarında fərqlərdən ibarət uçurumlar yaradırdı.

Həmin dövr üçün bu ədəbi-bədii və nəzəri-estetik qarşıdurma, əslində, milli mədəniyyətin intibahına müsbət təsir göstərdi. Belə ki, əks iki qütbü təmsil edən bu romantik və realist jurnallar daha sonradan yaranmış olan 2 ədəbi məktəbə - “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi və “Füyuzat” ədəbi məktəbinə başçılıq edir və “molla nəsrəddinçi” və “füyuzatçı” terminlərini nəinki mətbuatımıza, həmçinin ədəbiyyatımıza, dramaturgiyamıza gətirirdi.

"Molla Nəsrəddin" ilə "Füyuzat"ı fərqləndirən məsələlərdən biri dil məsələsi idi. Bir tərəfdə (nəsrəddinçilər) lakonik, satirik, xalq danışıq dilinə yaxın yazanlar, digər tərəfdə (füyuzatçılar) osmanlı türkcəsini mənimsəmiş, elmi və akademik yazmağı sevən publisistlər var idi.

Füyuzatçıların ağır dil ilə yazmasını tənqid edənlərin çoxluq təşkil etməsi publisistlərin, demək olar ki, hər nömrədə dil mövzusuna toxunmaqlarına sövq edirdi.

Hələ 9-cu nömrədə Əli bəy Hüseynzadə “Turani” təxəllüsü ilə “Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyəsi” məqaləsində türk dilini ərəb dilindən, fars dilindən fərqləndirən əsas məqamlara toxunub:

“Bir türk ədibi diyor ki, ərəbin dili din və məzhəb dili oldu. Fars dili şer və ədəb dili oldu. Türk dili isə dövri-cədid üşün tərəqqi və mədəniyyət dili olur. Bu həm zamanın, həm də məkanın iqtizaatındandır. Zamanca mədəniyyəti-islamiyyənin üçüncü dövrü, yəni dövri-əxiri başlıca türk tarixindən ibarət olduğu kibi, məkanca dəxi bu gün kürreyi-ərz üzərində türk dilindən daha müntəşir bir dil yoxdur”.

Jurnalın 16-cı nömrəsində isə Həsən Səbri Ayvazov “Lisan qovğası” məqaləsində ərəb, fars sözlərinin işlədilməsinə qarşı çıxan insanlardan məntiqli arqument gözlədiyini bədii suallarla əks etdirib:

“Diyorsunuz ki, açıq yazmaq üçün sırf tatarca yazmalı, türk, ərəb, fars sözlərini lisanımızdan çıxarmalı... Pək eyi, ərəbi, farsi sözlərini tərh edəlim. Ya bunların yerinə nə qullanalım? əksəri-cəridələrimizin yazdıqları kibi ruscayımı istemal edəlim?”

indi bir sual çıxır ki, bu müəllim bəyəm səhv deyirdi? əslində, yox, amma hələ "həyat" fəaliyyət göstərərkən iki baş redaktor - ə. hüseynzadə ilə əhməd bəy ağaoğlunun arasını vuran da yenə bu dil məsələsi idi. kiçik bir flashback edərək deyim ki, nəhayətində, əhməd bəy ağaoğlu "həyat"dan ayrılır və "irşad"ı yaradır.

"Anlaşılmaz yazmaq" sözləri bir qədər bizə incəsənətdə Fransız Dekadentləri xatırlada bilər. ilk dəfə XIX əsrin axırlarında Fransada meydana meydana çıxan dekadentizm cərəyanı simvolizm, sürrealizm, kubizm kimi cərəyanları özündə ehtiva edir. Rus tənqidçisi V.V.Stasov “Şeir aləminin sərgisindən” adlı məqaləsində deakdentizmin ilk dəfə Fransada yaranması və fərqləndirici cəhərlərinə dair yazır: “Dekadentlər fransız səmiyyətinin müasir durumuna müxalif olanlardır. Onların poeziyasının xarakterik xüsusiyyəti – aydın olmamaq, qeyri-müəyyənlik, yalnız ürəyin hərəkətinə və həssaslığına aid olan sirli suallara can atma nəticəsində yaranan mistisizmdir.”

Dekandentlərin 1885-ci ildə “Le Dekadent” adlanan ilk jurnalları çap olunur. Zamanında heç də hamı tərəfindən qəbul olunmayan dekadentizm imperializm dövrünün mürtəce cərəyanı kimi inkar olunmuşdur.
Onları füyuzatçılarla əlaqələndirlən əsas səbəb bu idi: Füyuzatçılar qəliz yazı tərzləri ilə xalqı öz ardınca aparmağı, onları maarifə səsləməyi əsas məqsədi halına gətirmişdi. Dekadentlər də yenə qəliz ekspressionist mövqeyləri ilə seçilirdilər. Fəqət dekadentizim öz məşhur “sənət sənət üçündür” şüarları ilə təbəqələşmənin ciddiliyini biruzə verir və sənətin yalnız cəmiyyətin yuxarı təbəqə şəxsləri üçün olduğunu qeyd edirdi.

"Füyuzat" haqqında çox yazmaq olar, ümumilikdə SSRi dövründə tədqiqatına icazə verilməyən və "Molla Nəsrəddin"lə müqayisədə Osmanlı tərəfdarı olduğu üçün "lazımsız", "seperatçı", "xain" adlandırılan bir mətbuat orqanı kimi yalnız son 20 ildə bu haqda danışmaq və araşdırmaq mümkün olub.

hal-hazırda müasir "füyuzat" jurnalı "Milli irsi Mədəni Tarixi Araşdırmalar fondu"nun tərkibində fəaliyyət göstərir. orada da maraqlı məqalələr olur "füyuzatçılar" , yaxud 1900-ların sosial-iqtisadi vəziyyəti və ya axc dövrü haqqında. nə qədər adekvat olurlar, onu deyə bilmərəm, amma keyfiyyətli məqalələr var, bu, dəqiqdi.

bundan başqa bdunun jurnalistika fakültəsində də bir "füyuzat mərkəzi" fəaliyyət göstərir. o da formal xarakter daşıyır, əslində, tədbirlər-filan olanda gəlib orada keçirirlər, bu qədər.

ümumiyyətlə, füyuzatçılar haqqında çox şey danışmaq olar. əhməd kamalından, həsən səbri ayvazovundan, hacı ibrahim qasımovundan, yaşıl qələm ictimai birliyi, yaxud füyuzatçı mətbuat orqanlarından və sairə.

mənbə: şamil vəliyev, "füyuzat ədəbi məktəbi" kitabı,
“Füyuzat” jurnalının transliterasiyası