Xəlqə ağızın sirrini hərdəm qılır izhari söz,
Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan vari söz.
izah:
ağzımızda olan, sirri (fikri) söz vasitəsilə insanlara izah edirik,
bəs bu nə sirdir ki, hər an yoxdan söz yaranır.
Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,
Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdari söz.
izah:
Sözünü dəyərini artıran, qiymətli sözlər danışan öz dəyərini artırmış olar,
Ancaq şəxsin öz "dəyər"i nədirsə, danışdığı söz də onu o qiymətdə edər.
Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl,
Edə hər saət səni ol uyqudan bidari söz.
izah:
Sözü dirilt ki, (bir növ özündən sonra nəsə yaz qoy ki) səni ölüm yuxusu tutduqca,
Hər saat səni yuxudan oyatsın söz. (yazıb qoyduqların oxunduqca)
Bir nigari-ənbərinxətdir könüllər almağa,
Göstərər hərdəm niqabi-qeybdən rüxsari söz.
izah:
Söz könüllər alan gözəl kimidir.
O da hər an örtüyünü, niqabını açıb üzünü göstərib könülləri şad edər.
sözlərin mənası. qəvvas - üzgüçü
şəhvar - şaha, hökmdara layiq
təndir - dəyirmi
rişte - əlaqə, rabitə
izhar - aşkar etmə
əsrar - sirr
hərdəm - hər an
ləhzə - vaxt, an
sidq - sədaqət, səmimiyyət
qılmaq - etmək, eyləmək
ehya - canlandırmaq, vücuda gətirmək
xabi-əcəl - əcəl yuxusu
bidar etmək - oyatmaq
niqab - üz örtüyü
rüxsar - üz, çöhrə, sifət
ənbərinxət - ənbər qoxulu sap
bəhr - dəniz
izzət - hörmət
xar olmaq - zəlil, rüsvay olmaq
xazin - xəzinədar
gənc - xəzinə
keçmişiniz, keçmişdə yaşamış əcdadlarınız və ya əcdadlarınızın yaşadıqları yerlər barəsində məlumat əldə etməyinizə kömək etmək məqsədilə açılmış başlıq.
"entry"də əhalinin siyahıyaalınmasının dünyadakı və azərbaycandakı tarixi, internetdə müxtəlif mənbələrdən tapdığım və istanbuldakı, moskvadakı, həştərxandakı arxiv sənədlərinin əsasında hazırlanmış kitabları, eyni zamanda tapdığım sənədlərə aid mənbələri paylaşacam. ancaq, yenə də daha ətraflı tədqiqat aparırsınızsa, mütləq şəkildə dövlət arxivlərinə müraciət etmək məcburiyyətindəsiniz. azərbaycan dövlət tarix arxivində saxlanılan orjinal sənədlər əsasən, 1800-cü illərdən - müasir azərbaycan respublikasının yerləşdiyi ərazilərin rus imperiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonrakı dövrləri əhatə edir və rus dilindədir. ancaq, daha qədim dövrlərdəki - 16-18-ci əsrlərdəki əcdadlarınız haqqında məlumat əldə etmək istəyirsinizsə, onda istanbulda yerləşən Osmanlı arxivinə, Tehran Milli Kitabxanası və Arxivinə müraciət etmək məcburiyyətindəsiniz. *
təbii ki, uyğun əlifbanı və dili də bilməlisiniz
hətta mümkündür ki, əldə etdiyiniz məlumatlara əsasən, digər dövlətlərdəki arxivlərə də müraciət etmək məcburiyyətində qalasınız.
ümumiyyətlə, bəzi xristian dövlətlərindən fərqli olaraq - hansı ki, onlarda uşaqların xaç suyuna salınma mərasimi zamanı kilsəyə məxsus xüsusi dəftərlərdə uşağa dair bioqrafik məlumatlar qeydiyyata alınırdı, müsəlmanlarda nəsildən-nəsilə məlumat ötürmək ənənəsi olmadığından, öz geneologiyamız və ya şəcərəmiz barədə hal-hazırda məlumat əldə etmək istədikdə onu tapmaq çətin məsələdir. əhalinin fərq qoymadan kiçikdən - böyüyə dövlət tərəfindən tam şəkildə siyahıya alınma ənənəsi müasir qaydada bütün dünya üzrə avropa və abş-dan başlayaraq 18-ci əsrin sonlarına gedib çıxsa da, dövlətə vergi verə bilən şəxslərin müəyyən edilməsi üçün əhalinin qismən siyahıya alınmasının tarixi çox qədim dövrlərə gedir çıxır. herodot belə eramızdan əvvəl qədim misirdə əhalinin qazanc əldə edə bilən qisminin siyahıya alınmasının həyata keçirildiyini bildirir. bugünə qədər qorunub saxlanılmış ən qədim siyahıyaalma sənədləri isə eramızın 2-ci ilində çində qeydə alınıb. roma imperiyasında hərbi xidmətə yararlıları təyin etmək üçün, sasanilər dövründə, eyni zamanda ərəb xilafəti zamanında da xəlifə ömərdən başlayaraq vergi məqsədilə ümumi siyahıyaalınma həyata keçirilib. sonralar monqollar tərəfindən də oxşar məqsədli siyahıyaalınmalar baş tutub.
indi isə bizim yaxın qonşularımızda senzin tarixinə nəzər yetirə bilərik - hansı ki, onların arxivlərində əcdadlarımız haqqında məlumat əldə edə bilmə ehtimalımız daha yüksəkdir. rus imperiyasında əhalinin vergi verə bilən qismini təyin etmək məqsədilə aparılan, sadəcə kişiləri qeydə alındığı və "reviziya" adlanan siyahıyaalmalar birinci pyotrdan başlayaraq 1721-1860-cı illər arasında 10 dəfə müxtəlif şəhərlərdə və vilayətlərdə aparılıb. 1860-1897-ci illər arasında isə müstəqil şəkildə 39 ayrı şəhərdə belə senzlər baş tutub. ancaq, müasir qaydada bildiyimiz ilk siyahıyaalma isə 1897-ci ildə baş tutub və əhali arasında fərq qoyulmadan hər kəs qeydiyyata alınıb. sonralar bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra 1920-ci ildə, 1926-cı ildə, 1939-cu ildə və 1959-cu ildən sonra isə hər 10 ildə bir dəfə sovet hökuməti dağılana kimi aparılıb.
osmanlıda isə bu sistem 14-cü əsrdən başlasa da, hal-hazırda türkiyədə arxivdə saxlanılmış ən qədim sənəd 1431-ci ilə aiddir. osmanlıda dövlət torpaq mülkiyətinin növü, ona tətbiq olunacaq vergi növünü, imperiyanın torpaqlarının sərhədlərini təyin etmək üçün "tahrir" sistemindən istifadə edirdi və hər vilayətin özünün müfəssəl təhrir dəftəri olurdu. bu dəftərlər hər 30-40 ildən bir yenilənirdi. maraqlıdır ki, baxmayaraq ki, müasir azərbaycan ərazisini əhatə etdiyi torpaqların hamısı və ya bir qismi 16-cı əsrdən bu yana cəmi 2 dəfə dayanıqlı bir halda osmanlının nəzarətinə qısa bir zaman kəsiyində keçsə də - üst-üstə 34 il, hər dəfə osmanlılar bu ərazilərə bu sistemi tətbiq edib, əhalini siyahıya alıblar. osmanlıda müasir formada həyata keçirilən, lakin sadəcə kişilərin qeydiyyata alındığı senz isə 1831-ci ildə baş tutub.
irana gəldikdə isə, təəssüf ki, orada osmanlıda olduğu kimi mütəşəkkil qeydiyyat sistemi olmayıb. sadəcə, səfəvilərdən sonra şah abbasın dövründə onun əmriylə yalnız əcəm iraqı və azərbaycandakı tayfa başçılarına tərkiblərində olan təsərrüfatların sayı barədə qeydiyyat ın aparılmağını tapşırılıb. ilk vergi məqsədilə aparılan geniş siyahıyalma tədbirləri isə 1699-cu ildən sonra səfəvi şahı sultan hüseynin əmriylə baş tutub. ilk müasir qaydada yalnız iri şəhərlərdə aparılan siyahıyaalınma isə 1867-ci ildən sonra - qacarlar dövründə həyata keçirilib. ancaq bütün ölkəni əhatə edən ilk siyahıyaalma 1956-cı ildən sonra baş tutub.
1. 438–457-ci illərdə sasani hökmdarı ikinci yezdəgirdin əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
2. 531-579-cu illərdə sasani hökmdarı birinci xosrov ənuşirəvanın əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
3. 690-cı illərdə xəlifə əbd əl-məlikin əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
4. 725-726-cı illərdə xəlifə hişamın əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
5. 1254-cü ildə Munke xanın fərmanıyla həyata keçirilən siyahıyaalma
6. 1297-1304-cü illərdə Qazan xanın əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
7. 1590-1612-ci illərdə Osmanlı tərəfindən irəvan, Gəncə-Qarabağ, Tiflis, Şirvanda həyata keçirilən təhrirlər
8. 1699-1702-ci illərdə Səfəvi şahı sultan hüseynin əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma.
9. 1722-1735-ci illərdə Osmanlı tərəfindən irəvan, Tiflis, Gəncə-Qarabağda həyata keçirilən təhrirlər
10. 1820-1890-cı illərdə Elizavetapol, Bakı, Tiflis, irəvan *
bu illər arasında inzibati dəyişliklər olub deyə bəzi quberniyaların adlarında və əhatə etdiyi ərazilər də fərqlər ola bilər. məsələn elizavetapol quberniyası 1867-ci ildən sonra yaradılıb
quberniyalarının ərazilərində aparılmış kameral təsvirlər
11. 1897-ci ildə rus imperiyasında aparılmış siyahıyaalmalar
12. 1920, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989-cu ildə Azərbaycan ssr-də həyata keçirilmiş siyahıyaalmalar
13. 1999, 2009, 2019-cu illərdə Azərbaycan Respublikası tərəfindən həyata keçirilmiş siyahıyaalmalar
bu fayllar isə tapdığım osmanlılar və ruslar tərəfindən aparılmış senzlərin, yaşayış yerləri haqqındakı məlumatların arxivdəki nüsxələrinin orjinalı və onların əsasında hazırlanmış kitabların rəqəmsal variantlarıdır:
1. iRƏVAN ƏYALƏTiNiN KAMERAL TƏSViRi, 1831-ci il, I CiLD. iRƏVAN ŞƏHƏRiNiN KAMERAL TƏSViRi:link
2. iRƏVAN ƏYALƏTiNiN KAMERAL TƏSViRi II CiLD, VEDiBASAR MAHALININ KAMERAL TƏSViRi. 1831-ci və 1842-ci illər, ŞƏRUR MAHALININ KAMERAL TƏSViRi, 1831-ci il:link
3. tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri, borçalı və qazax 1728 ci il:link
21. gəncə-qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, 1728-ci illink
22. The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan, George Bournoutian
23. The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province: A Primary Source on the Demography and Economy of Karabagh in the Early 19th Century, George Bornoutian
24. The 1829-1832 Russian Surveys of the Khanate of Nakhichevan, George Bournoutian
25. The 1819 Russian Survey of the Khanate of Sheki, George Bournoutian
nümunə. aşağıdakı şəkildə, ruslar tərəfindən 1860-cı ildə qazax nahiyəsindən götürülmüş kameral təsvirdə abbasbəyli kəndində olan ailələrdəki kişilərin, ata adlarının və onların yaşının siyahısını görə bilərsiniz. əgər ən azından babanızın babasını və ya babanızın babasının atasını və onların mənsub olduğu kəndi tanıyırsınızsa onları buradan tapmaq o qədər də çətin olmamalıdır.
və ya aşağıdakı şəkildə 1727-ci ildə osmanlı tərəfindən naxçıvan sancağından götürülmüş siyahıda nehrəm kəndinin sakinlərinin bir qismini görə bilərsiniz:
1.bakı quberniyası
1.1. bakı qəzası nümunə. birinci sütunda kəndlərin siyahısı, növbəti sütünlarda isə etnik tərkibə görə say verilmişdir. azərbaycanlılar zaqafqaziya tatarları olaraq qeyd olunub.
1.2. şamaxı qəzası
1.3. quba qəzası
1.4. göyçay qəzası
1.5. lənkaran qəzası
1.6. cavad qəzası
dağıstanda, müasir gürcüstanda və vaxtilə müasir ermənistan ərazisində məskunlaşan azərbaycanlıların 1900-cü illərdə əsas yaşadığı kəndlərin bir qismi:
qeyd 1. osmanlılar özlərinə məxsus inzibati idarə etmə sisteminə görə zəbt etdikləri əraziləri vilayətlərə və ya əyalətlərə, bunları sancaqlara və ya livalara və ya qəzalara, bunlar isə kəndlərə və ya şəhərlərə bölünürdü. səfəvilərin məğlubiyyəti ilə nəticələnmiş istanbul sülh müqaviləsindən sonra, 1590-1612-ci illər arasında osmanlılar hazırkı azərbaycanın yerləşdiyi ərazilərdə rəvan, tiflis, qarabağ, şirvan, dərbənd əyalətlərini yaratmışdılar. 1723-1735-ci illər arasında isə rəvan, gəncə-qarabağ və tiflis əyalətləri yaradılmışdı. əyalətləri müharibə zamanı sərəskər, sülh zamanı isə muhafız və ya bəylərəbəyi idarə edirdi.
rus imperiyası isə gülüstan və türkmənçay müqavilələrindən sonra inzibati idarəetmədə bir neçə dəfə dəyişiklik etsə də, yekun dayanıqlı forma 1850-ci illərdən qərara alındı. müasir azərbaycanın yerləşdiyi ərazi qafqaz canişinliyinin tərkibində, bakı, yelizavetapol, irəvan və tiflis quberniyalarını əhatə edirdi. quberniyalar uyezdlərə və yaxud qəzalara, mahallara, naibliklərə, onlar isə öz növbəsində kəndlərə və ya şəhərlərə bölünürdü.
səfəvilər dövründə isə inzibati idarə etmə sistemi belə idi: ölkə əyalətlərə və ya bəylərbəyliklərə, bəylərbəyliklər vilayətlətə, qəzalara, mahallara və ölkələrə, onlar isə öz növbəsində kəndlərə və ya şəhərlərə bölünürdü. xanlıqlar zamanında da idarəetmə buna oxşar idi. səfəvilər zamanında azərbaycanda yerləşən bəylərbəyliklər qarabağ, çuxursəd, şirvan və gürcüstan idi.
qeyd 2. əgər mənşəyiniz və ya əcdadlarınızın keçmişdə mənsub olduğu tayfalar haqqında məlumat əldə etmək istəyirsinizsə, babalarınızın və ya nənələrinizin mənsub olduğu kəndlərin etimologiyasına "azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti"ndə baxaraq təyin edib, sonra həmin kəndlərin aid olduqları tayfaları araşdıra bilərsiniz. daha ətraflı məlumat üçün tarixçilərin xanlıqlar barədə yazdıqları monoqrafiyalara, tezislərə, həmin işlərdə istinad olunan yerli və xarici mənbələrə də baxa bilərsiniz. xüsusən şirvan və dərbənddə yaşayan tayfalar barədə abbasqulu ağa bakıxanovun "gülüstani-irəm" əsərindən ətraflı məlumat əldə etmək olar. iranica ensiklopediyasında və azərbaycan sovet ensiklopediyasında da bəzi tayfalar barədə məqalələr var.
qeyd 3.
məsləhətxanada da bu mövzu ilə bağlı aparılmış müzakirəyə nəzər yetirə bilərsiniz: ulu babanı tapmaq
iranın bütün daxilini əhatə edən uzun dağ silsilələri mərkəzlə kommunikasiyanı çətinləşdirdiyindən vilayət hakimləri həmişə demək olar ki, hərbi işlər daxil bütün məsələlərdə çox yüksək avtonomiyaya - siyasi qərar qəbul etmə iqtidarına sahib olublar. osmanlıdan fərqli olaraq iranda heç vaxt böyük miqyasda vahidləşdirilmiş nizami ordu olmayıb ta ki, 1930-cu illərə qədər. mərkəzə zəif hökmdar gəldikdə və ya sarayda hakimiyyətdaxili mübarizə başlayanda, bu vilayət hakimləri çox hallarda ya öz müstəqilliyini elan edir hansı ki, bunun ən bariz nümunəsi bizim xanlıqlardır ki, nadir şah əfşarın ölümü ilə iran onlarla irili-xırdalı xanlıqlara bölündü, ya da ki, bu mübarizədə öz tərəflərini seçərək ölkənin uzun müddət resurslarının tükənməsinə səbəb olan ara müharibələrinə rəvac verir və bu səbəbdən də, gələcəkdə yad qüvvələr tərəfindən işğalına.
iranın nadir şahın ölümündən sonrakı geosiyasi vəziyyətini əks etdirən xəritə:
ümumiyyətlə, dağ silsilələrinin səbəb olduğu təcrid həm də bu vilayətlərdə bir-birindən müstəqil özünəməxsus lokal adətlərin, kimliklərin yaranmasına da səbəb olmuşdur. xorasan sanki, farsdan tam fərqli bir ölkə, azərbaycaniraqdan fərqli idi və s. heç təsadüfi deyil ki, qacarlar zamanında ölkənin rəsmi adlandırılması "məmalik-i məhruse-yi iran" idi, yəni "iranın hifz olunan ölkələri"... bugün də iranda federalizm söhbəti gedəndə yaşlı insanlar deyərlər ki, yəni "məmalik-i məhrusə" kimi olacaq iran, yenidən?
Osetin əsilli rus dirijor. Hal-hazırda Münhen filarmoniya orkestrinin baş dirijoru və Çaykovski, Rimski-Korsakov, Prokofiev kimi bəstəkarların əsərlərinin ilkin premyerası baş tutan, Rudolf Nureyev, Qalina Ulanova, Mixail Barişnikov kimi dünya səviyyəli balerino və balerinaları dünya incəsənətinə bəxş etmiş Marinski teatrının baş direktoru. həmçinin 1981-1985-ci illər arasında Ermənistan filarmoniya orkestrinin və 2006-2015-ci illər arasında Klaudio Abbado, Leonard Bernştayn kimi şəxslərin dirijorluq etdiyi London Filarmoniya orkestrinin baş dirijoru olmuşdur. 2010-cu ildə Time jurnalının tərtib etdiyi "dünyanın 100 ən nüfuzlu adamı" siyahısına daxil edilmişdir.2016-cı ildə işiddən azad edilmiş qədim dünya sivilizasiyasnın incisi sayılan 5000 illik tarixə malik palmira şəhərində Marinski teatrının orkestri ilə birlikdə konsert verib mədəniyyətin vəhşiliyə qalib gəldiyini göstərərək bəşəriyyətə xoş bir mesaj vermişdir.Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, artıq öz adını sağlığında Karayan, Bernştayn, Abbado, Toskanini, Stokovski kimi dünya dirijorluq məktəbinin görkəmli nümayəndələri siyahısına daxil etmişdir.
və ya küdrü-şirvan düzü. ucar rayonunun cənub-şərqini, zərdab rayonunun şərqini, kürdəmirin cənubunu əhatə edən, kür çayından şimalda, ləngəbiz tirəsindən solda yerləşən düz.
küdrü fars dilindən tərcümədə quraqlıq mənasını verir. ləzgilər tarixən bu düzdən öz heyvanlarını otarmaq üçün qışlaq kimi istifadə ediblər və bugün də istifadə edirlər.
əslində küdrü düzü məşhur "kürdəmir istisi"nin əsl vətənidir -* mənə elə gəlir oradakı istini ancaq nizaminin isgəndərnamədə yazdığı aşağıdakı sətirlər ilə ifadə etmək olar. -*
Yayın ən şiddətli, isti çağında,
Daş muma dönəndə gün qabağında
Günəş öz evinə edəndə şitab
istidən aslanlar oldular kabab.
Qarsıldı bitkinin yaşıl yarpağı,
Saraldı lalənin qızıl yarpağı.
Bürkü səhralara od-alov saldı.
Meyvələrin ağzı açıla qaldı.
Qızdı yay gününün isti nəfəsi,
Çalı quşlarının kəsildi səsi.
Günəşi göylərdə dolanan zaman
Sancıb saraltmadı əqrəbtək xəzan.
həmçinin, küdrüdə bitən qarpıza şirinlikdə söz ola bilməz -*
mənbə.
azərbaycan fiziki coğrafiyası, müseyibov vikipediya
)
