virus

kiçik ölçülü, sadə quruluşa malik, heyvan, bitki və bakteriya kimi canlıların hüceyrələrində çoxala bilən, canlı ilə cansız arasındakı sərhəd olan infeksion mikroorqanizm. Adı öz mənşəyini latın dilindən götürmüş - "zəhər" mənasını verir. virusların araşdırılması ilə mikrobiologiyanın məşğul olan sahəsi virologiya adlanır.

ilk dəfə fransız alim Louis Pasteur quduzluğa səbəb olan patogen orqanizmi tapa bilmədiyinə görə, optik mikroskopla görünə bilməyəcək patogenlərin varlığı haqqında fərziyyə irəli sürdü. 1884-cü ildə fransız mikrobioloq chamberland üzərindən axan məhluldan bakteriyaları tutub saxlaya bilən süzgəc hazırladı. 1892-ci ildə isə rus bioloq dmitri ivanovsky bu süzgəcdən istifadə edərkən, tütün mozaikası virusunu kəşf etdi. məhlulun tərkibində olan ovulmuş tütün yarpaqları bu süzgəcdən keçdikdən sonra belə infeksiya yoxa çıxmamışdı. ilk başlarda, ivanovski xəstəliyin səbəbinin bakteriyalar tərəfindən ifraz olunan toksinlər olduğunu düşündü. O dövrdə dəbdə olan və orta insan ömrünün 40 ildən 70 ilə qaldırılmasında mühim rol oynayan " xəstəliklərin mikrob nəzəriyyəsi" dəbdə olduğuna görə, belə düşünülürdü ki, ən kiçik canlılar bakteriyalardır və buna görə də bütün infeksion orqanizmləri bu süzgəc saxlaya bildiyinə görə infeksiyaya səbəb hər hansı bir orqanizm yox, elə toksindir. ancaq 1898-ci ildə holland mikrobioloq Martinus beijerinck təcrübələri təkrarladı və infeksiyanın səbəbinin yeni həyat formaları - viruslar olduğunu qəbul elədi. O müşahidə etdi ki, həmin canlılar bölünməkdə olan hüceyrələrdə çoxalırlar, ancaq o, onların maye şəkildə olduğunu güman etdi və onları " contagium vivum fluidum" ("mayedə həll olmuş halda yaşayan mikroblar") adlandırdı. ancaq sonra wendell stanley onların maye halda yox, bərk halda olduğunu sübut etdi. həmin ildə loeffler və həmkarı ilk heyvan mənşəli virusu ( apthovirus) kəşf etdi.


Louis Pasteur


dmitri ivanovsky

20-ci əsrin əvvəllərində artıq bakteriyaları da yoluxduran və bakteriofaq adlandırılan viruslar kəşf edildi. ilk başlarda bu tipli viruslar tipoid və xolera kimi bakteriyalar tərəfindən törədilən xəstəliklərin müalicəsi üçün mümkün vasitə kimi görünsə də, penisillinin kəşfi ilə öz əhəmiyyətini itirdi, ancaq hal-hazırda bakteriyalarda antibiotikə qarşı yaranmış müqavimətə görə yenidən bu tipli viruslar tədqiq olunmağa başlayıb. 1906-cı ildən başlayaraq viruslar bitkilər ve heyvan toxumalarının üzərində yetişdirilməyə başladı. 1931-ci ildə abşlı patologiya üzrə mütəxəssislər adi qrip virusu və bir sıra virusları mayalanmış toyuq yumurtalarının üzərində yetişdirməyi bacardılar. ilk dəfə 1949-cu ildə insan embriyonlarında, heyvan toxuması istifadə edilmədən viruslar ( polioviruslar) yetişdirildi.

Digər önəmli nailiyyət 1931-ci ildə alman mühəndisləri Ruska və Knoll-un elektron mikroskopu kəşf etməsi ilə virusların görüntülərinin əldə edilməsi idi. 1935ci ildə məlum oldu ki, tütün mozaikası virusu demək olar ki, zülallardan ibarətdir. Ancaq sonradan virusların 2 hissədən ibarət olduğu məlum oldu: zülal və nuklein turşusu. 1941-cı ildə x-şüa diffraksiyası üsulu ilə kristallaşdırımış virusun görüntüləri əldə edildi. 1955-ci ildə isə bu şəkillərə əsasən, rosalind franklin adlı gözəl xanım virusların tam quruluşunu kəşf etdi. Hansı ki, onun bu üsul ilə həmkarları ilə etdiyi digər kəşflər, onun həmkarlarına 1962-ci ildə "nobel mükafatı" qazandırdı. bütövlükdə 20-ci əsrin ikinci yarısında 2000-dən çox virus tam ətraflı şəkildə tədqiq olundu.



elektron mikroskop




rosalind franklin

Virusların mənşəyi indiyədək dəqiq bilinməsə də, yer kürəsində ilk həyat yarandıqdan bəri var olduqları ehtimal olunur, ancaq indiyədək ortaya mənşələri barədə 3 mühim hipotez atılmışdır:

- regressiv hipotez və ya cırlaşma hipotezi: bu hipotezə görə başlanğıcda viruslar böyük hüceyrələrdə parazit kimi həyat fəaliyyətini davam etdirən kiçik hüceyrələr kimi qəbul oluna bilər. müəyyən müddət sonra onlar lazım olmayan genləri itirib cırlaşaraq, virus halını alır. bəzi bakteriyalar var ki ( rickettsia və chlamydia onlar daşıyıcı hüceyrələrdə virusa bənzər həyat tərzi sürür və bu fakt bu hipotezi dəstəklməyə əsas verir.)

- hüceyrəvi mənşə hipotezi: bu hipotezə əsasən viruslar iri bir orqanizmin nuklein turşularının tərkib hissələri olub, sonradan oradan xilas olmuş orqanizmlər ola bilər. Xüsusi genlər mövcuddur ki hansı ki, elmi ədəbiyyatda " tullanan genlər" adlanır, bu hipotezin də doğruluğuna ehtimal verməyə imkan verir.

- mütəşəkkil-təkamül hipotezi: digər 2 hipotezdən fərqli olaraq bu hipotez belə qəbul edir ki, viruslar yer kürəsində həyat meydana gəlməyə başladıqda ilk əmələ gələn canlılar olub. Onlar yer kürəsində həyatın meydana gəlməsi zaman baş verən vacib reaksiyalar nəticəsində (baxma: miller-urey eksperimenti əmələ gəlib.)

eyni zamanda viruslardan fərqli olan prion adlanan zülalar var ki, onlar dnt və ya rnt daşımır, ancaq heyvanlarda müxtəlif xəstəliklərə səbəb olurlar.

viruslar haqqında ən çətin məsələlərdən biri onların canlı və yaxud cansız kimi klassifikasiya olunması barədədir. onlar genetik kod kimi həyata məxsus vacib elementləri özündə birləşdirsə də özlərinin hüceyrəvi strukturları yoxdur. özlərinə lazım olan maddələri ancaq daşıyıcı orqanizmdə parazit şəkildə yaşayaraq istehsal edirlər.

viruslar quruluş cəhətdən olduqca müxtəlif formalarda olur. ölçüləri isə əsasən 20 - 300 nanometr arasında dəyişir. Demək olar ki, çoxu optik mikroskoplarla görünmür. əsasən tərkibində ağır metallar həll olmuş məhlullar tökülmüş lövhələrin üzərini elektron mikroskopları ilə müşahidə etməklə onları təyin etmək olur.

tam bir virus hansı ki, virion adlandırılır, nukleid turşusu və onu qoruyan kapsid adlandırılan zülaldan ibarət olur. Kapsid virusa formanı verən hissədir və bu formanın özü virusun genomunda kodlaşdırılmış şəkildə olur. kodun zülallarla əlaqəli bu hissəsi nukleokapsid adlanır. ümumilikdə viruslar morfoloji xüsusiyyətlərinə görə 5 əsas formada olur:

-spiralşəkilli (helical);




-ikosaedr (20 üçbucaq üzə məxsus çoxüzlü);




-Prolate (orta basıq, qütblərə doğru meyilli);




-Qabıqlı və ya torbaşəkilli;




-mürəkkəb - yuxarıdakı halların heç birinə uyğun olmayan formada.



həmçinin genetik quruluşlarının morfoloji xüsusiyyətlərinə, onların tərkibində olan zolaqların sayına əsasən də viruslar klassifikasiya olunur.tərkibindəki nukleid turşusunun növündən asılı olaraq rnt virus və ya dnt virus adlandırıla bilər. genomları formaca xətti, dairəvi, və ya seqmentli ola bilər.zolaqların sayına görə 1 zolaqlı, 2 zolaqlı və ya bəzi hissələrdə 1, bəzi hissələrdə 2 zolaqlı ola bilər.


xətti genom



dairəvi genom



seqmentli genom

genom ölçüləri virusların növündən asılı olaraq dəyişir. Ən kiçik genom " circoviridae" adlı virusa məxsusdur ki, yalnız 2 zülalı öz genomunda kodlaşdırır, ən böyük genom isə 2500 fərqli zülalı kodlaşdıran "pandoraviruslar"-a aiddir. bir çox hallada rnt genomlar dnt genomlardan qısa olur. eyni zamanda viruslarda da genetik mutasiyalar müşahidə olunur. mutasiyalar vasitəsilə antiviral dərmanlara müqavimət də əmələ gətirə bilirlər. hüceyrəvi strukturları olmadığına görə hüceyrələr kimi bölünərək deyil, daşıyıcı orqanizmin resurslarından istifadə edərək öz nüsxələrini yaradaraq çoxalırlar.

adlandırılması və klassifikasıiyası virusların taksononomiyası üzrə beynəlxalq komitə tərəfindən təyin olunan sistem və baltimor sisteminə əsasən aparılır. ilk sistem virusların oxşar əlamətlərini əsas götürərək onlar növ, cins, sıra və s. formada klassifikasiya edir. indiyə kimi 14 virus sırası, 143 virus ailəsi, 64 altailəsi, 846 cins və ümumilikdə 4958 növ virus təsnif olunub. baltimore klassifikasiyası isə onları özlərini nüsxələmə mexanizminə əsasən qruplaşdırır.

Tarix ərzində viruslar insanların həyatına sarsıdıcı zərbələr vurub. Onlar həm qrip, soyuqdəymə, suçiçəyi kimi ölümcül olmayan ümumi xəstəliklərə, həm də quduzluq, ebola, qiçs, sars kimi ölümcül xəstəliklərə səbəb olublar. virusların insanlara yoluxmasını və onlara yoluxmanın idarə olunmasını araşdıran virologiya sahəsi " viroloji epidemiologiya" adlanır. Yoluxuculuq vertikal və ya horizontal ola bilər. vertikal yoluxuculuğa misal olaraq, yeni doğulan körpənin "qiçs" və ya "hepatit c" ilə yoluxmuş ana vasitəsilə ana bətnində bu xəstəliyə yoluxmuş olmasını, horizontal yoluxuculuğa isə insandan insana keçən yoluxma mexanizmlərini misal gətirmək olar. horizontal yoluxuculuq virusların ən geniş yayılmış yoluxma mexanizmdir və qan, ağız suyu, cinsi yolla, nəcis və ya sidiklə təmasda olmaqla insanlar viruslara yoluxa bilər.

yoluxuculuğun yayılma sürətinə müxtəlif faktorlar - xəstəlik qeydə alınan ərazidəki insanların sayı, yaşı, yoluxanların sayı və s. öz təsirini göstərir. demək olar ki, bütün viruslarda inkubasiya periodu var ki, bu müddət ərzində onlar heç bir simptom biruzə vermirlər. Məsələn, "hiv" üçün bu rəqəm 2-20 il arası, quduzluq üçün 1 həftə- 1 il arası ola bilər. virusların yayılmasının qarşısını almaq üçün yoluxan şəxslər karantin altına alına, kütləvi tətillər elan oluna və vaksinlər istifadə oluna bilər. yayılma 1 ölkəni və ya reginonu əhatə etdikdə epidemiya, dünyaya yayıldıqda isə pandemiya adlanır.epidemiyalara, avropalı kolonistlərin amerikaya gətirdikləri çiçək xəstəliyini misal gətirmək olar. bunun nəticəsində güman olunur ki, amerikanın yerli əhalisinin 70 faizi məhv oldu və bunun nəticəsində də avropalılar orada rahat şəkildə koloniylar qura bildi. Digər bir pandemiya 1918-1920-ci iləəri əhatə edən ispan qripidir. Bu pandemiya nəticəsində müasir hesablamalara görə 100 milyon insan həyatını itirmişdir. Bu rəqəm təqribi olaraq o dövrkü dünya əhalisinin 5 faizini təşkil dir. "hiv" virusu da hal-hazırda pandemiya halını almışdır, və müasir dövrdə ən çox insanın yoluxduğu viruslardan biridir. dünyada təqribən 38.6 milyon insan hal-hazırda "qiçs" xəstəliyindən əziyyət çəkir. Dünya sağlamlıq təşkilatının hesablamalarına görə indiyə qədər 25 milyon insan bu xəstəlikdən vəfat edib. viroloji epidemiyalara 1976-cı ildə ilk dəfə qeydə alınan və əsasən qərbi afrikada yayılmış olan ebolanı da misal gətirəmək olar.

virusların onkovirus adladırılan növləri də var ki, onlar insanlarda onkoloji xəstəliklərə (bax: xərçəng)

mers

rəsmi adı "Middle East respiratory syndrome" (Orta şərq respirator sindromu) və ya digər adı ilə dəvə qripi olan mers-cov koronavirusu tərəfindən törədilən xəstəlik. orta hesabla diaqnoz olunanların 33 %-də ölüm halı baş verir. ilk dəfə 2012-ci ilin iyun ayında qeydə alınıb.simptomları arasında nəfəsalmada çətinlik, bədən temperaturunun artımı, diarea və qarın boşluğu ağrısı var.eyni zamanda daha ağır formada keçirilərsə, pnevmoniyaya və böyrək çatışmazlığına da səbəb ola bilər.


wikipedia

koronavirus

məməlilərdə və quşlarda xəstəliklər törədən viruslar qrupuna verilən ümumi ad. əsasən insanlarda nəfəs yollarında infeksiyalara və qripə səbəb olur. elektron mikroskop altında baxdıqda virusun ətrafını əhatə edən zülal tumurcuqları günəş tutulması zamanı əmələ gələn günəş tacına bənzədiyinə görə adlandırılması üçün latınca tac mənasını verən "korona" sözündən istifadə olunmuşdur.nadir növləri var ki, ölümcüldür:

(baxma: sars-cov)
(baxma: mers-cov)
(bax: sars-cov-2)

ağalar məmmədov

"inamda arxayınlıq, uşaq qayğısızlığı və əməksizlik var! Qarşındakı sənə inanırsa, qayğısız-qayğısız sənə arxayındırsa, sən daha zəhmət çəkib arqumentlərini parıldatmalı deyilsən. Qarşındakına inanırsansa, daha zəhmət çəkib onu anlamalı da deyilsən. Ağlı gərəksizləşdirən bu dini ənənə – Şərqdə anlağın korşalmasına, şeir, musiqi, möcüzəli nağıllar və s. bu kimi pərəstiş yarada bilən, təsirli estetik vasitələrin çoxalmasına və nəticədə də geridə qalmışlığa səbəb oldu.
Anlamaq və anlatmaq çətindir, çünki bunlar uzun çəkən bir əmək istəyir, inanmaq və inandırmaq isə asandır, onlar gözbağlıca ilə də əldə edilə bilər, möcüzəylə də, şeirlə də, musiqiylə də və s. Son illər Azərbaycanda nə üçün müğənnilərin, “yazar”ların, şairlərin, aktyorların bir belə artmasının səbəblərindən biri də budur: bu sahələrin qabaqcadan hazırlıq əməyi tələb etməməsi. Azərbaycanda gənclərin böyük əmək tələb edən elm və filosofia yolu tutmayıb, əvəzində şeir yazmağa, roman yazmağa girişməklərində – gizli dindarlıq və gizli korrupsionerlik sezilir. Vəhyə inanan dindarlıqla, ilhamla yaza biləcəyinə inanan şair, yaxud o andakı emosiyasıyla o anda ağlına gələnləri biroturuma yazan “yazar” ilə, vəzifəyə gəlib sürətlə pullanmaq istəyən korrupsioner arasında yaxın “qohumluq” əlaqələri vardır. Çünki onların hamısı ağır və yorucu əməyin barını illərlə bəsləmək əvəzinə, ilahi vergiyə, anadangəlmə istedada arxayındırlar. ilahi vergi ilə yazdığına inanılan şairin, öz əməyi ilə yazan alimdən üstün sayıldığı irrasional bir kulturadan danışıram. Siz kitablarla ömür sürürsünüz, onlar isə bir gecəyə yazdıqları şeirlərlə sizi üstələyəcəklərinə inanırlar, Azərbaycan kimi Şərq kulturasında üstələyirlər də. Əlbəttə, şeir özlüyündə pis deyildir, şeirçilik ənənəmiz ana dilimizi qoruyub saxlamış, gözəlləşdirmişdir; folkorumuzda ancaq xeyir qüvvələr (məsələn, buta verilən aşiq) şeir söyləyir, şər qüvvə şeir deməz, deyə bilməz. Bir sözlə, biz şair xalqıq və bu, çox yaxşıdır. Ancaq sən mənə xoşagəlimli ritm və emosional harmoniya vasitəsilə təsir etməyə yox, intellektual əməyinlə əldə etdiyin arqumentlərini izah etməyə çalış. Müasir şeirçiliyimiz – məzmunu ritm və harmoniya ilə təsirli edib, müştəri tovlamaq istəyən reklamçılığa bənzəyir."

həsrətindən

şəfiqə axundova tərəfindən şüştər ladında bəstələnən və oğlu taleh hacıyev tərəfindən pianoda ifa olunan, insanın ürəyini qana döndərən bəstə.

Daş ürəklərdə yanıb daşları sındırdı muğam,
Haqqa düşmən olanı haqqa tapındırdı muğam...

(youtube: )

ömər xəyyam

ustad şacəryanın qiraətçi şamlı ilə birlikdə ifa etdiyi, insanın ruhunun dərinliklərinə bal kimi yayılan, ayıqkən belə sizi sərxoş edə biləcək möhtəşəm rübailəri 1000 il əvvəl yazan şair.

(youtube: )

covid-19

SARS-CoV-2 virusu tərəfindən törədilən infeksion xəstəliyə ümumdünya səhiyyə təşkilatı (bax: who) tərəfindən xəstəliklərin beynəlxalq təsnifatı sistemində verilmiş ad.

mənbə

sars-cov-2

açılışı "Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2" (ağır kəskin respirator sindrom koronavirusu 2) olan akronim. Virusların taksononomiyası üzrə beynəlxalq komitə tərəfindən ilk dəfə olaraq 2019-cu ilin dekabrında çində üzə çıxmış və hal-hazırda pandemiya halını almış "2019-nCoV" və ya digər adı ilə "wuhan coronavirus"-una verilmiş rəsmi ad.

(bax: wuhan koronavirus )
wikipedia

azərbaycanlı dirijorlar

(baxma: Rauf Abdullayev)
(bax: Niyazi)

donald trump

dünən prezidentliyi müddətində oval office-dan xalqa etdiyi ikinci müraciətində koronavirusla əlaqədar olaraq, cümə günü gecəyarısından etibarən avropa-dan (böyük britaniya xaric olmaqla) abş-a olacaq bütün səfərlərə 30 günlük qadağa qoyulacağını elan etdi.

(youtube: )

elchin sadykov

"Lətifələri heç sevən deyiləm. Ömründə iki roman hekayətini yadda saxlamayıb, 50 dənə lətifəni əzbər bilən adamlara görəmi, ya nədir, publisistikanın bu növünə heçvaxt ürək qızdırmamışam. Bugün nəsə kefimə düşüb danışmaq istəyirəm. Sevməyənlər, oxumaya bilər...
Bir dənə ağa, bir də nökəri at arabası (daşka) ilə qəsəbəyə (o dövr üçün şəhər, sivilizasiya) gedirlər.Yolun yarısında arabanı çəkən at, yolu batırır. Ağa, nökərinin at+arabada gözü olduğunu bilir. Nökəriilə əylənmək istəyən ağa "Məmiş, bu atın batırdığı o poxu yesən, bax bu daşkanı sənə verərəm" deyir.Bizim nökər biraz düşünür, əlindəki atın iplərini ağaya verir, düşür atın poxundan bir miqdar yeyir.Ağa görür bunu. Deyir nə etmək olar, at da, araba da sənindir, buyur. Bizim nökərin mədəsi bulanıb,özünə olan hörmətini itirib, ağa isə bir dəqiqəlik əyləncə uğruna araba əldən gedib deyə, ikisi də kor peşmandır. Qayıdan vaxtı, nökərin at poxu yediyi yerdə, ağa dilə gəlir deyir ki "Məmiş, bir işdir tutdum, peşmanam. Pulu nədirsə verim, bu at araba mənə lazımdır (həm də ağanın atının nökərində olması, el arasında böyük prestij itkisi idi o zamanlar)". Məmişin həm könlündən, həm ağzından pox tamı getməyib. "Yaxşı ağa" deyir, "ancaq bir şərtlə ki, bax o yerdə qurumuş poxları da sən yeyəcəksən". Ağa gözünü yumur, düşür bir miqdar da qurumuş poxdan yeyir. Kəndə çatanda Məmiş qayıdır deyir ki, "ağa, bu araba gedəndə də sənin idi, gələndə də sənindir. Ara yerdə biz bu poxu niyə yedik bəs?". indi mənim də, hər dəfə Azərbaycan-Ermənistan cəbhə xəttindən ölüm-itim, atışma xəbəri eşidəndə bu əhvalat yadıma düşür..."

wuhan koronavirus

Artıq dünya sağlamlıq təşkilatı tərəfindən pandemiya kimi klassifikasiya olunan infeksion xəstəlik covid-19-u törədən virus.

mənbə

lev trotski

96 il əvvəl (1924) yazdıqları mənə transhumanistlərin (bax: transhumanizm)