klassik azərbaycan poeziyası

alman türkoloq gerhard doerferin "iranda türklər" adlı nitqində qeyd etdiyinə əsasən, türkdilli xalqların ədəbiyyat nümunələri arasında farsdilli poeziya ilə ayaqlaşa biləcək səviyyəyə çatmış yeganə poeziya.

hər nə qədər azərbaycan dili ərəb və fars dilindən daha gənc, ancaq bir sıra dillər ilə müqayisədə daha qədim － təqribən 700 - 800 il kimi yazılı inkişaf tarixinə malik olsa da, hansı ki, bu dildə ilk bilinən yazı və ya ən qədim yazılı ədəbiyyat nümunəsi  leyden universitetinin kitabxanasında saxlanılan, 14-cü əsrə aid olan bir əlyazmada tapılmış izzəddin həsənoğlunun  " apardı könlümü bir xoş qəmərüz, canfəza dilbər" misrası ilə başlanan qəzəli olsa da, * bəzən xorasan türkcəsinə də aid edilir türk dili və ya bugün  azərbaycan dili adlandırdığımız bu dil, o zamanlar öz dövrünün müasirləri olan ərəb və fars dilləri ilə müqayisədə şərqdə poeziya üçün elə də prestijli bir dil hesab olunmayıb. ümumiyyətlə, #323429 - buradan da məlumdur ki, iranda türk dili həmişə kobud, "yonulmamış" bir dil hesab olunub. o dövrlər fars dili əsasən dövlət işlərində, diplomatiya və poeziyada, ərəb dili dini işlərdə, elm və fəlsəfədə istifadə olunubsa, orduda həmişə bu dil istifadə olunub. bu səbəbdən də istifadə arealına görə onu digər iki dil ilə qarşılaşdırdıqda görünür ki, yazı dili kimi istifadə olunmadığından, onlar kimi inkişaf etməyib. xüsusən, fars dilindən fərqli olaraq, qəlibləşmiş, standard ifadələr, rədiflər və qafiyələr bu dildə mövcud olmadığından, şairlərin bir çoxu bu dili bilsələr belə, bu dildə yazmağa cəhd etmirdilər.

dies irae

qəzəb günü.

islamda vəfat etmiş şəxslər üçün oxunan yasin surəsinin, bir növ katolik kilsəsi və anqlikan kilsəsindəki * digər kilsələrdə də belə ənənə mövcud olsa da ritualları və istifadə etdikləri mətnlər fərqlidir analoqu - requiem * latınca rahatlıq mənasını verir messasının " sequentia" adlandırılan hissəsinin tərkibində oxunan, orta əsrlərdə latın dilində kimliyi dəqiq bilinməyən bir müəllif tərəfindən yazılmış, onlarla bəstəkarın - wolfgang amadeus mozart, giuseppe verdidən tutmuş dmitri shostakovich, ennio morriconeyədək musiqi bəstələdiyi, oscar wilde, goethe kimi yazarların öz əsərlərində bəhs etdikləri himn, mətn və ya şeir.

mətnin məzmununda qiyamət günü və ya son mühakimə günü insanın başına gələcək fəlakətlərdən, günahsız insanların necə tanrı tərəfindən hifz olunacağından, günahkarların isə əbədi atəşdə necə yanacağından söz açılır. * mətn özü müqəddas kitabın - sefanya, yaradılış kitabı kimi hissələrdən seçilmiş məzmurlar əsasında yazılmışdır. mətnin ümumi strukturu 19 ədəd bir-birilə qafiyələnən üçlük misralardan ibarətdir, sadəcə 18-ci və 19-cu bəndlərdə bu ardıcıllıq gözlənilmir. * bəzilərinə görə son iki misra fərqləndiyindən, onlar sonradan mətnə əlavə edilmişdir mətn üçün bəstələnmiş ən məşhur musiqilər isə mozart və verdiyə məxsusdur. mozartın * mozartın vəfatı ilə əlaqədar olaraq əsər yarımçıq qalmış və yarımçıq qalan hissə onun şagirdləri tərəfindən tamamlanmışdır kompozisiyasında mətn 6 yerə bölünmüş, hər bir hissə üçün xüsusi musiqi bəstələmişdir: dies irae, tuba mirum, rex tremendae, recordae, confutatis, lacrimosa.

1. Dies Irae

theory of everything

natamam nəzəriyyələr:
(baxma: kvant mexanikası/-295702)
(baxma: nisbilik nəzəriyyəsi/-295757)
(baxma: standard model/-325929)

namizəd nəzəriyyələr:
(bax: string theory)
(bax: quantum loop theory)
(baxma: e8 theory)
(bax: the schwarzschild solution to the nexus graviton field)

problemlər:
(bax: qaranlıq maddə) * dark matter
(bax: qaranlıq enerji) * dark energy
(bax: qravitasiya qüvvəsi)
(bax: baryon asymmetry)

standard model

əlaqəli başlıqlar:
(bax: kvant mexanikası)

azərbaycan dilinə ərəb dilindən keçmiş sözlər

qeyd. hər bir cərgədə verilən söz yığınları eyni kökdən daxili fleksiya yolu ilə əmələ gəlmişdir və aralarında müəyyən məna yaxınlıqları mövcuddur. məsələn, [x-b-r] kökündən, xəbər - müxbir sözləri törəyir.


• hökm - ehkam - istehkam - hikmət - həkim - hakim - hökmən - təhkim - məhkəmə - məhkum - möhkəm - hökumət
• qəyyum - qiyam - qiyamət - iqamət - istiqamət- qiymət - məqam - qövm - müqavimət - təqvim
• haram - hərəm - məhrəm - hörmət - ehtiram - məhrum - məhrumiyyət - məhərrəm - möhtərəm
• əmlak - malik - mələk - məleykə - məlik - məmləkət - mülk - mülkiyyət - müstəmləkə
• xas - xasiyyət - xüsusi - xüsusiyyət - ixtisas - məxsus - mütəxəssis - tə[x]sis - tə[x]sisat
• haqq - həqiqət - həqiqətən - həqiqi - hüquq - hüquqi - tədqiq - tədqiqat - müstəhaq
• elm - təlim - təlimat - alim - məlum - məlumat - üləma - müəllim - aləm - əllamə
• intizar - mənzərə - müntəzir - nəzər - nəzərən - nəzəriyyə - nazir - nəzarət
• cəm - cümə - camaat - cəmiyyət - ictimai - ictimaiyyət - məcmu - məcmuə
• salam - salamat - səlim - islam - təslim - təslimiyyət - müsəlman
• dua - dava - müddəa - iddia - ittiham - müttəhim - dəvət - ədavət
• dair - dairə - dövr - dövrə - dövran - dövriyyə - diyar - idarə - müdir
• əməl - amil - amal - əməliyyat - emalat - məmulat - təamül * eyni zamanda türk dilində muamele
• iqbal - istiqbal - qəbilə - qabiliyyət - qəbul - qiblə - məqbul
• vələd - övlad - mövlud - valideyn - təvəllüd - milad
• ərz - ərizə - etiraz - məruzə - mötərizə
• arif - mərifət - tərif - irfan - etiraf - maarif
• hesab - hesabat - mühasibat - mühasib
• şükür - şükran - təşəkkür - mütəşəkkir
• şəkil - təşkil - mütəşəkkil - təşəkkül
• kitab - katib - məktub - məktəb
• hərb - müharibə - xaraba - xərabat * eyni zamanda türk dilində tahrip
• zahir - zahiri - təzahür - zühur
• hal - əhval - hələ - hi[y]lə - təhvil
• rəhm - rəhmət - mərhəmət - rahim * eyni zamanda türk dilində istirham
• hicran - mühacir - mühacirət - hicrət
• təbrik - mübarək - bərəkət
• xalq - əxlaq - məxluq - xaliq
• adil - ədalət - dəlalət
• daxil - mədaxil - müdaxilə - idxal
• kəlmə - qələm - kəlam
• tələb - talib - tələbə
• dərk - idrak - dərrakə
• əkbər - kəbir - təkbir
• əhd - əhəd - vahid -ittihad
• misal - məsəl - məsələ
• hərəkət - hərəkat - mühərrik
• əmr - əmir - admiral * əmirəl
• zərif - zərafət - zürafə
• qərib - qəribə - əqraba - təqribi - təqribən
• ehtimal - hamilə - hambal * eyni zamanda türk dilində muhtemel * daşımaq mənasını verir
• ədəb - ədib - ədəbiyyat
• şəhid - şahid - şəhadət
• fazil - fəzilət
• kamil - kamal - təkmil
• nəzm - nizam - nazim - tənzim
• dərs - tədris - mədrəsə
• vəfa - vəfat - istefa * hail yada saldı glş
• iradə - mürid - mürşid
• feil - fəal - fəaliyyət
• vəsf - təsvir - təsəvvür
• xələf - xəlifə - ixtilaf
• nəsr - nasir - mənsur
• şüur - şüar - şair
• şəfəq - şəfqət
• əql - ağıl - aqil
• məqalə - müqavilə
• xəbər - müxbir
• təkrar - təkərrür
• büsat - təbəssüm
• həndəsə - mühəndis
• mürtəce - irtica * geriləmək
• tərcümə - mütərcim
• məcbur - icbari
• qətl - qatil
• ümmət - imam
• ibadət - məbəd
• fəth - fateh
• ilah - allah
• sirr - əsrar
• əsil - əsalət
• əsas - təsis
• zülm - zalım
• şirk - şərik
• zəfər - müzəffər
• hüsn - həsən
• həbib - məhbub
• əhatə - mühit
• nəfəs - tənəffüs
• kif[b]ir - təkəbbür
• əfsun - füsun
• vasil - vüsal
• nisbət - tənasüb
• xətm - xitam
• təcəssüm - mücəssimə
• adətən - adət
• xaric - ixrac
• dəhşət - müdhiş
• sükut - sakit
• nemət - qənimət
• hədis - hadisə
• bəşir - bəşər
• nitq - natiq
• fikir - təfəkkür - mütəfəkkir
• təftiş - müfəttiş
• tərəf - ətraf
• rəsm - rəssam
• həbs - məhbus

qeyd.
ümumiyyətlə,"azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"nə və "azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"nə * 2020-ci il nəşri əsasən, azərbaycan dilindəki mövcud söz sayı uyğun olaraq, təqribən 60 000 və 65 000-dir. alınma sözlər lüğətləri olan " azərbaycan ədəbi dilində işlənən ərəb və fars sözləri lüğəti" və avropa, rus mənşəli sözləri əhatə edən " əcnəbi sözləri lüğəti"nin müvafiq olaraq hər birində 6 000 və 12 000 söz var. orta hesabla azərbaycan dilindəki alınma söz sayı 27-30% arasında dəyişir. yuxarıdakı siyahıda təqribən 350-ə yaxın söz var. əsasən, eyni kökdən yaranıb, bir neçə törəməsi ilə dilimizdə mövcud olan sözləri siyahıya salmışam. xeyli söz də var ki, ərəb dilində bir neçə törəməsi mövcud olsa da, dilimizdə sadəcə 1 törəməsi işlənir. müəyyən sözlərdə səhvlərə yol verə bilərəm.

mənbə.
wikitionary
link
müasir azərbaycan dili, leksika, səlim cəfərov

türk-i xar

wikipedia da yazılana əsasən, ilk dəfə iranın baş naziri Həsən xan Mustovfi əl-Məmalik tərəfindən rza şah pəhləvini məmnun etmək üçün söylənmiş, * ancaq, məncə daha qədimdən istifadə olunan bir ifadəyə bənzəyir tarixən tehranda geniş yayılsa da, hal-hazırda iran millətçiləri tərəfindən də türkcə danışan əhalini alçaltmaq üçün istifadə olunan irqçi ifadə.

"tehran və tehranlı" adlanan bu şeiri şəhriyar tehranda hərbi xidmətdə olarkən tehranlılar tərəfindən türk olduğuna görə əla salınan gənc əsgərin ona etdiyi gileydən sonra yazmışdır.

Sən ey münsif, özün söylə, bu iranlı
Nələr çəkmiş bu Tehrandan?
Nə möhnətlər görüb, ya rəb?
Fəlakətdir böyüklük eyləyə nadan.
Necə rəhbər çıxar səndən?
Əzəldən naşısan, naşı.
Deyirsən ki, yeyir rəştli balıq başı,
Bu Tus əhli əzəldən kəlləxar olmuş.
Deyirsən ki, Qum əhli, isfahan əhli
Betərdən də betər olmuş.
Cavanmərdane- Azərbaycansa türkəxər olmuş.
Oda yandırdılar iranı,
Hey yelpik çalırdın sən.
Ayə, tehranlı, insaf et, de
Eşşək sənmisən, ya mən?

Məni qafqazlı qardaşlar
Həmişə səslədi “qardaş”.
Min hörmət görmüşəm türkdən,
O olmuş qəlbimə sirdaş.
Fəqət Tehranə gəldim,
Gözlərim tökdü yenə qan-yaş.
Mənə düşmən kimi baxdın,
Nə yerdə olmuşam düşmən?
Ayə, tehranlı, insaf et, de
Eşşək sənmisən, ya mən?

Mən iranın yolunda baş qoyub,
Bu yolda can verdim.
Vətənpərvər mənəm, mən,
Mən bu yolda imtahan verdim.
Sənə hər yerdə, hər işdə
Bu ömrü ərməğan verdim.
Çölündən bir tikan dərdim,
Sənə bir asıman verdim,
Xəyanətdən, zülümdən özgə
Mən nə görmüşəm səndən?
Ayə, tehranlı, insaf et, de
Eşşək sənmisən, ya mən?

mənbə.
məhəmmədhüseyn şəhriyar, seçilmiş əsərləri, 2005, tərcümə: hökümə billuri

köpəkoğlu

adəmi cənnəti tərk edib, tanrının əmrinə itaət etməyə məcbur edən söz.

1850-ci illərdə Britaniyanın irandakı səfiri justin sheilin həyat yoldaşı mary sheilin " GLIMPSES OF LIFE AND MANNERS IN PERSIA" adlı kitabında yazdıqlarına əsasən, türk (azərbaycan) dilinin əzazilliyini və kobudluğunu başa salmaq üçün xalq arasında belə bir lətifə yayılmışdı ki, Tanrı adəmə onun cənnətdən qovulma mesajını mələklərindən biri olan cəbrayıl vasitəsilə göndərdikdə, cəbrayılın bu mesajı əvvəl farsca, sonra ərəbcə, sanskritcə, sonra isə bilinən bütün dillərdə adəmə söyləməsinə baxmayaraq, adəm tanrının əmrinə itaət etməkdən imtina edib. ancaq, ən sonda ümidsiz qalan cəbrayıl türk (azərbaycan) dilində bağıraraq, "köpəkoğlu, çıx buradan" - "Kiopek oghlee, chik boorden" dedikdən sonra, dilin əzazilliyindən vahiməyə qapılan adəm cəld bir şəkildə cənnəti tərk edib -*



"It surprises one to find oneself in almost the chief city * Təbriz of Persia, and yet not to hear a word of Persian spoken. In the streets and bazars Turkish is the only language which strikes the car. It seems to be exceedingly rough and uncouth. By way of illustrating its harshness and fitness for command, the Persians say that when Adam was doomed to quit Paradise, the angel Gabriel conveyed the commands from heaven to the first sinners in Persian, but without effect, for Adam refused to obey. Gabriel then tried Arabic, Sanscrit, and all other languages now known, without result, till, in despair and in ire, he roared out in Turkish "Kiopek oghlee, chik boorden" - "Be off, you dog!", on which, Adam scampered off without farther delay. Turkish is so completely the colloquial language of Azerbijan, that, excepting in towns, and even there only among the better classes, Persian is not understood."

mənbə.
vikipediya
rəqəmsal variant
archive.org

umbaylama

məhəmməd füzulinin orta əsrlərdə Iranda qəhvəxanaların önündə dayanıb, pul qarşılığında şəhər əhalisi üçün şeir yazanlara aşağıdakı beyti həsr etməsi. -*

Şair olmuş hər dərədə bir qodux,
Biz daha şairliyi əldən qoydux.

qeyd.
bu əhvalat alman riyaziyyatçı və coğrafiyaşünas, Holşteyn hersoqluğunun Irana göndərilən səfirinin katibi olmuş Adam Oleariusun yazdıqlarına istinadəndir.* Vermehrte newe Beschreibung der moscowitischen und persischen Reyse onun kitabında beytin orjinal variantı belədir:

Schaer olmisch her derede bir kodokh
bis dahe schaelri Elden koidkh

mənbə.
The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor, Hasan Javadi

azərbaycan adlı dövlətin təşəkkülünün hüquqi təməlləri

(baxma: 1918-ci il istiqlal Bəyannaməsi)
(baxma: 1921-ci il Konstitusiyası) * 1925-ci ildə Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayında yeni redaksiyası qəbul edilmişdir
(baxma: 1927-ci il Konstitusiyası)
(baxma: 1937-ci il Konstitusiyası)
(baxma: 1978-ci il Konstitusiyası)
(baxma: 1991-ci il Müstəqilliyi Bərpa etmək haqqında Bəyannamə)
(baxma: 1991-ci il Müstəqillik haqqında Konstitusiya Aktı)
(baxma: 1995-сi il Konstitusiyası) * 2002, 2009, 2016-cı illərdə ümumxalq referendumu ilə dəyişikliklər edilmişdir

qeyd.
adları qeyd olunan sənədlərlə buradan tanış olmaq olar.

sözlük paradoksu

Sözlük qaydaları başlığına nəzər yetirərkən aşkara çıxardığım, bərbər paradoksu, russell paradoksu, yalançı paradoksu, berry paradoksu və richard paradoksu ilə ekvivalent başqa bir paradoks. -*

deməli, sözlük qaydaları başlığında #216698 nömrəli "entry"-nin o məşhur 4-cü maddəsində qeyd olunur ki,

"4. sözlük "ədalətli" və "demokratik" olma şüarını çoxdan buraxıb. bunu dəfələrlə qeyd etmişik. odur ki, bizi demokratik olmaqla günahlandırmamışdan əvvəl, demokratiyanın sözlük sistemi olub olmadığını bir düşünün."

bu maddəni qısaca, belə xarakterizə edə bilərik ki,

"4. sözlük ədalətsiz bir yerdir."

beləliklə, sözlüyün ədalətsiz bir yer olduğunu hesab etsək və ədalətsizlik dedikdə nəzərdə tutulanın sözlükdəki heç bir qaydaya riayət olunmaması kimi başa düşsək, bu paradoks meydana gələcək.

əgər sözlük həqiqətən, ədalətsiz bir yerdirsə, o zaman ədalətsizlik haqqında verdiyimiz tərifə əsasən, "maddə 4. sözlük ədalətsiz bir yerdir." də daxil, heç bir sözlük qaydasına riayət olunmamalıdır. Bu qaydaya riayət etməmək o deməkdir ki, sözlük ədalətli bir yer olmalıdır və ədalətli bir yer olması üçün "maddə 4." də daxil sözlüyün bütün qaydalarına riayət olunmalıdır. o zaman "maddə 4."-ə riayyət etsək, sözlük ədalətsiz bir yer olmalıdır. ədalətsizliyə verdiyimiz tərifə əsasən, sözlüyün ədalətsiz bir yer olması üçün isə biz "maddə 4." də daxil heç bir qaydaya riayət etməməliyik. "maddə 4."-ə riayət etməmək isə o deməkdir ki, sözlük ədalətli bir yer olmalıdır və beləcə biz yenə başa qayıdırıq və bu döngü sonsuzadək davam edir.

qısaca, sözlüyün ədalətsiz bir yer ola bilməsi üçün gərəkdir ki, o ədalətli ola və ədalətli bir yer olması üçün isə gərəkdir ki, o ədalətsiz ola və ədalətsiz olması üçün isə gərəkdir ki, o ədalətli ola və sairə və ilaxır.

nəticə
sözlük aşkar şəkildə qaydalarda ədalətsiz bir yer olduğunu etiraf etməsinə baxmayaraq, görünən odur ki, o ədalətsiz bir yer deyil. çünki, o buna nail olmaq istəsə də, bunu bacarmır. eyni zamanda sözlük ədalətli bir yer də deyil. çünki, buna da heç cürə nail olmağı bacarmır. Dolayısıyla, sözlük nə ədalətli, nə də ədalətsiz bir yerdir... və dolayısıyla, burada yazar olaraq qalmağı bacaran hər bir kəs həm bütün qaydalara riayət edir, həm də bütün qaydaları pozur. buradan uzaqlaşdıran və ya umbay edilən şəxs isə nə bütün qaydalara riayət edir, nə də bütün qaydaları pozur. demək, elə sözlükdə yazar olmaq ilə sözlükdən umbay olmaq prinsip etibarilə eyni şeydir. və bu o deməkdir ki, bütün yazarlar umbaydır və bütün umbaylar da yazardır!

ancaq, yenə də əhsən belə bir paradoksal mühitdə sağ qalmağı bacaran yazarlara! -*-*

8 mart

"Təsəvvür edin, bir qrup kişi öz hüquqlarının müdafiəsi üçün Krala qarşı mübarizəyə qalxır və bunun uğrunda canlarından olur. Sonra durub həmin tarixi, kralı müdafiə edənindən tutmuş ümumilikdə kişilərin bayramı elan edirsən. Mübarizə, amal gedir işinin dalıyca, olur cinsiyyət bayramı...

Deyirsən ki, cinsiyyətin bayramı ola bilməz, ucdantutma bütün kişiləri təbrik etmək mübarizənin yox, cinsiyyətin bayramıdır və bu seksizmdir. Bu mübarizənin dəyərlərinə arxa çevirən kişinin nəyini təbrik edirsiniz?! Cavab verirlər ki, "o nə sözdür?! Səni kişi əkməyib?! Ayıb olsun" zad.

8 mart dünya əməkçi qadınlar günü də belədir. Hamını ucdantutma təbrik etmək, həmin o hüquqları naminə mübarizəyə qalxan qadınların amallarına ən böyük xəyanət, ən böyük ləkədir. Və bu mübarizə günündə, oğluna halal süd əmən qız axtaran, nəbilim lifçiyində bülleten gizlədən, "feministlər qəhbədir" və sairə memlərə sadiq, mövcud iylənmiş dəyərlərin müdafiəçilərini də təbrik etməklə, o qadınların amallarını da, mübarizəsini də urvatsız edirsiniz və dolayısı ilə bütün dünya qadınlarının haqqlarına bilərəkdən yaxud bilməyərəkdən zərbə vurursunuz. Patriarxal təfəkkürün onsuz istədiyi bunun mübarizə günü yox, cinsiyyət bayramı kimi qeyd edilməsidir. Sizin qadınlar gününə olan bu növ yanaşmanız, mənə Elçibəyin vətən sevgisini xatırladır. Adam bəlkə də ölkəsini ən çox sevən insan idi, ancaq bu kortəbii sevgi, bizə bugün dəyişilməsi çox güc bir sistemi miras qoyub getdi. Ona görə də hadisələrə qiymət verərkən mümkün qədər propoqandanı qırağa qoyub, rasional ağıla yönəlin. Dünyanı ancaq belə dəyişə bilərik..."

* elchin sadykov

cinayət və cəza

--sitat--

— Yox. Yox, ona görə deyil — deyə cavab verdi. * porfiri － Bütün məsələ burasındadır ki, bunun məqaləsində bütün insanlar — “adi” və “qeyri-adi” deyə iki yerə bölünür, “adi” insanlar gərək itaət etsinlər, onların qanundan kənara çıxmağa ixtiyarı yoxdur, çünki onlar “adidir”. Amma “qeyri-adi” insanların hər cür cinayət etməyə, qanundan hər cür kənara çıxmağa ixtiyarı vardır, çünki onlar “qeyri-adidir”. Əgər səhv etmirəmsə, siz deyəsən belə deyirsiniz!..

Razumixin buna heyrət edərək mızıldandı:

— Bu necə olar axı? Belə ola bilməz!

Raskolnikov bir də astadan güldü. O dərhal məsələnin nə verdə olduğunu, Porfirinin onu hara dartıb apardığını başa düşdü. Məqalə onun yadında idi. Porfiri ona meydan oxuyurdu, o meydandan geri çəkilməməyi qət etdi.

Raskolnikov çox sadə və təvazökar bir halda sözə başladı.

— Mənim məqaləmdə lap da siz deyən kimi yazılmayıb. Amma etiraf edirəm ki, siz o məqaləni bəlkə də doğru şərh etdiniz, hətta, əgər bilmək istəyirsinizsə, lap doğru şərh etdiniz... * Sanki məsələnin lap doğru şərh edilməsilə razılaşmaq ona ləzzət verirdi . Sizin dediyinizlə mənim dediyimin arasında fərq yalnız bir şeydədir: mən heç də təkid etmirəm ki, “qeyri-adi” insanlar, sizin dediyiniz kimi, mütləq gərək həmişə intizamsızlıq etsinlər və bunu etməyə borcludurlar. Mənə elə gəlir ki, belə məqaləni heç çap eləməzdilər. Mən ancaq ona işarə etmişəm ki, “qeyri-adi” insanın haqqı var... Yəni rəsmi surətdə, yox, özünün haqqı var ki, bəzi maneələrin üstündən keçmək üçün... öz vicdanına yol versin, özü də ancaq o zaman ki, onun yerinə yetirmək istədiyi fikir bunu tələb edir * bəzən bu fikir bəlkə də bütün bəşəriyyət üçün xilasedici bir şey olur . Siz iltifat buyurub deyirsiniz ki, mənim məqaləm aydın deyil, mən bu məqaləni mümkün qədər aydınlaşdıra bilərəm. Sizə, deyəsən, elə bu lazımdır: əgər mən belə güman etsəm, bəlkə də səhv etmərəm, mən bu məsələni sizə izah edim. Məncə, əgər Keplerin və Nyutonun kəşfləri, bu kəşflərə mane olan, ya da bunların qarşısını alan bir, on, yüz və daha çox adam qurban verilməyincə insanlara qətiyyən məlum ola bilməzdisə, onda Nyutonun öz kəşfini bütün insanlara məlum etmək üçün bu on, ya yüz adamı yoldan kənar etməyə haqqı vardı, hətta o bunu etməyə borclu idi... Lakin bundan qətiyyən elə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, Nyutonun qabağına çıxan hər adamı öldürməyə, ya da hər gün bazarda oğurluq etməyə haqqı vardı. Sonra... yadımdadır, mən öz məqaləmdə belə bir fikir irəli sürürəm: hamı... misal üçün, ta qədim zamandan başlayaraq, Likurqlara, Solonlara, Məhəmmədlərə, Napoleonlara və sairəyə qədər yeni qanun qoyan, cəmiyyəti yenidən təşkil edən şəxslər elə bircə ona görə cani idilər ki, onlar yeni qanun qoymaqla cəmiyyət tərəfindən müqəddəs hesab edilən, ata-babadan qalmış qədim qanunları pozurdular, hətta onlar qan tökmədən də, əgər bu qan onlara kömək edirdisə, geri durmurdular * bəzən də bu tökülən qan qədim qanunları müdafiə edən günahsız, şücaətli insanların qanı idi . Qəribə burasıdır ki, insanları yenidən təşkil edən bu xeyirxah adamlardan çoxu xüsusilə, yaman qan tökən adamlar idi. Xülasə, mən bu nəticəyə gəlirəm ki, nəinki böyük adamlar, hətta adi vəziyyətdən lap azca kənara çıxan, yəni təzəcə bir söz deməyə qabil olan şəxslər də, öz təbiətlərinə görə, mütləq az və ya çox dərəcədə cani olmalıdırlar. Yoxsa onlar üçün adi vəziyyətdən kənara çıxmaq çətin olar, onlar isə, yenə də öz təbiətlərinə görə, adi vəziyyət daxilində qalmağa razı olmazlar, məncə, onlar gərək heç razı olmasınlar. Xülasə, siz görürsünüz ki, mənim indiyə kimi söylədiklərimdə elə bir təzə söz yoxdur. Bu sözlər min dəfə çap olunmuş və oxunmuşdur. O ki, qaldı mənim insanları “adi” və “qeyri-adi” deyə iki yerə bölməyim, bu əlbəttə, bir qədər şərtidir, mən bununla razıyam, bir də axı mən rəqəm göstərmirəm və rəqəmə əsaslanmıram. Mən ancaq öz əsas fikrimə inanıram. Mənim əsas fikrim isə məhz bundan ibarətdir ki, insanlar təbiətin qanuna görə, ümumiyyətlə iki təbəqəyə bölünürlər: bunlardan biri aşağı pillədə duran － adi insanlardır, yəni yalnız özlərinə oxşar insan törətməyə xidmət edən materialdır, biri də ki, əsil insanlardır, yəni öz mühitində təzə söz deməyə qabiliyyəti, ya da istedadı olan insanlardır. Əlbəttə, burada bölgü nəhayətsizdir, lakin bu iki təbəqəni bir-birindən ayıran xüsusiyyətlər çox kəskindir, birinci təbəqəni təşkil edən və ümumiyyətlə desək, material, yəni insanlar, öz təbiətlərinə görə, mühafizəkardır, dincdir, itaətkardır, itaətkar olmağı da xoşlayarlar. Məncə, onlar elə gərək itaətkar olsunlar, çünki bu onların nəsibidir, burada onları alçaldan heç bir şey yoxdur, ikinci təbəqəyə mənsub olan insanların hamısı isə hərə öz qabiliyyətinə görə, qanunu pozurlar, onlar pozub dağıdandırlar, ya da pozub dağıtmağa meyil edirlər. Bunların törətdiyi cinayətlər, əlbəttə, nisbidir və cürbəcürdür, onlar çox müxtəlif olan ifadələrində — əksəriyyətlə gələcək naminə hal-hazırı dağıtmağı tələb edirlər. Lakin əgər onlara öz ideyaları üçün lap elə adam öldürmək, qan tökmək lazım olsa da, onlar, məncə, öz ürəklərində, öz vicdanları ilə qan tökməyə özlərinə icazə verə bilərlər — əlbəttə, bu da baxır onların ideyasına və bu ideyanın böyük-kiçikliyinə — bunu nəzərə alın. Öz məqaləmdə də mən ancaq bu mənada onların cinayət etməyə haqqı olduğunu deyərəm * Yadınızdan çıxarmayın ki, bizim söhbətimiz qanun məsələsindən başlandı. . Bunu da bilin ki, bundan çox da qorxmaq lazım deyil, kütlə onların bu hüquqa malik olduğunu, demək olar ki, heç vaxt qəbul etmir, onları edam edir, dar ağacından asır * az ya çox , bununla da, tamamilə haqlı olaraq, öz mühafizəkarlıq vəzifələrini yerinə yetirir, lakin sonrakı nəsillərdə həmin bu kütlə o edam olunmuş şəxsləri yüksəldir, onlara səcdə edir * az ya çox . Bu iki təbəqədən birincisi hal-hazırın, ikincisi isə gələcəyin ağasıdır. Birincilər cəmiyyəti saxlayır, insanların sayını artırır, ikincilər cəmiyyəti irəli aparır, onu məqsədə doğru sövq edirlər. Həm birincilərin, həm də ikincilərin yaşamağa eyni dərəcədə haqqı vardır. Sözün qısası, mənim nəzərimdə hamının eyni dərəcədə haqqı vardır, — vive la guere eternlle * yaşasın əbədi müharibə — əlbəttə, Yeni Quds-şərifə qədər!

— Deməli, siz, hər halda Yeni Quds-şərifə inanırsınız?

Raskolnikov qəti bir ifadə ilə:

— inanıram, — deyə cavab verdi. O həm bunu, həm də bütün bu uzun mülahizələrini söylərkən yerə, xalça üzərində seçdiyi bir nöqtəyə baxırdı.

— V-ə-ə Allaha da inanırsınız? Belə maraqlandığım üçün üzr istəyirəm!

Raskolnikov gözünü yerdən qaldırıb Porfiriyə baxdı:

— inanıram — deyə təkrar etdi.

— Və-ə Lazarın dirilməsinə də mnanırsınız?

— inanı-ram. Bunlar sizə nə üçün lazımdır?

— Doğrudan da inanırsınız?

— Doğrudan da.

— Belə de... Eləcə, maraqlandım. Üzr istəyirəm. icazə verin, — yenə də əvvəlki məsələyə qayıdıram — onları axı həmişə edam etmirlər, bəziləri, əksinə...

— Hələ sağkən qalib gəlirlər, eləmi? Əlbəttə, bəziləri hələ sağkən məqsədlərinə çatırlar, onda...

— Özləri edam etməyə başlayırlar, eləmi?

— Əgər lazımsa, edam edirlər. Özü də, bilirsinizmi, hətta çoxları belə edirlər. Ümumiyyətlə, sizin bu qeydiniz ağıllı qeyddir.

— Təşəkkür edirəm. indi siz mənə bir şeyi deyin, bu “qeyri-adiləri” “adilərdən” necə ayırmaq olar? Anadan doğulandamı onların xüsusi əlaməti olur? Bunu mən o mənada deyirəm ki, məsələ burada gərək daha aydın olsun, yəni bu adamları bir-birindən ayıran müəyyən bir zahiri əlamət olsun: mən işgüzar və xoşniyyət bir adam olduğumdan bu qədər narahat olmağım təbiidir, buna görə də məni bağışlayın, yaxşı, olmazmı ki, bunun üçün, məsələn, xüsusi paltar düzəldilsin, ya da damğadan-zaddan bir şey olsun?.. Ona görə də bir şeyi nəzərə alın: onlar dolaşıq düşsələr, bir təbəqədən olan birisi özünü o biri təbəqədən hesab etsə və siz bunu çox gözəl ifadə etdiniz, “bütün bu maneələri rədd etməyə” başlasa, onda...

— Ba, belə hallar çox tez-tez olur! Sizin bu qeydiniz əvvəlkindən daha ağıllı qeyddir...

— Təşəkkür edirəm...

— Burada təşəkkürlük bir şey yoxdur, nəzərə alın ki, səhv ancaq birinci təbəqə tərəfindən, yəni “adi” insanlar tərəfindən ola bilər * bəlkə də mən bu sözü heç də müvəffəqiyyətlə işlətməmişəm . Lakin onlar fitrən itaətkarlığa mail olsalar da, təbiətin bəzi rəngarəngliyinə görə * hətta inəklər də bundan məhrum edilməmişdir onlardan çoxu özünü qabaqcıl adam, “dağıdıcı” təsəvvür edir, “yeni söz” demək üçün özlərini qabağa soxurlar, özü də bunu tamamilə səmimt edirlər. Həqiqətdə isə onlar yeni şeyləri çox vaxt görmürlər, hətta yeni söz deyənləri geridə qalmış və alçaqcasına düşünən adam hesab edirlər, onlara nifrət edirlər. Məncə, burada elə bir ciddi təhlükə ola bilməz, siz də bundan ötrü heç narahat olmayın, çünki onlar heç vaxt çox qabağa getmirlər. Əlbəttə, bundan ötrü onları bəzən qamçılamaq, bununla da onlara öz yerini xatırlatmaq olar, bunu yerinə yetirmək üçün başqa bir adam da heç lazım deyil, onlar özü özünü qamçılayacaq, ona görə ki, çox yaxşı əxlaqlı adamlardır, bəziləri bir-birinə bu xidməti göstərirlər, bəziləri də öz əllərilə özlərini qamçılayırlar... Camaatın qabağında öz günahlarını boyunlarına alır, tövbə edirlər, bu da çox gözəl çıxır, başqalarına da ibrət olur. Sözün qısası, siz heç narahat olmayın... Belə bir qanun var.

— Heç olmasa, bu cəhətdən siz məni bir az sakit etdiniz, axı yenə də bir əngəlli məsələ var, rica edirəm deyin görüm: başqalarını kəsməyə haqqı olan belə “qeyri-adi” adamlar çoxdurmu? Mən sizin dediyinizin qabağında baş əyməyə hazıram, ancaq mənimlə razılaşın ki, bu kimi adamlar çox olsa dəhşətli olmazmı, hə?

Raskolnikov yenə də eyni ifadə ilə:

— Siz bu barədə heç narahat olmayın! — dedi. — Ümumiyyətlə, yeni fikirli adamlar, yeni bir söz söyləməyə lap azca da qabil olan adamlar çox az, həddindən artıq az doğulur. Yalnız bir şey var ki, bu təbəqələrə və bölgülərə aid olan adamların doğulmaq qaydası, görünür, təbiətin müəyyən bir qanunu ilə çox düzgün və çox dürüst olaraq müəyyən edilmişdir. Əlbəttə, bu qanun indi və sonralar bu məlum ola bilər. Böyük insan kütlələri, yəni material, bu dünyada ona görə mövcuddur ki, müəyyən bir səy, indiyə kimi gizlin qalan müəyyən bir proses nəticəsində nəsillərin qarışması və çarpazlaşması vasitəsilə mindən bir adamdan heç olmasa az-çox müstəqil bir adam yetirə bilsin. Bundan bir az çox müstəqil bir adam yetirə bilsin. Bundan bir az çox müstəqil adamlar bəlkə də on mində bir doğulur * mən təxmini, gözəyarı deyirəm . Daha müstəqil adamlar yüz mində bir doğulur. Dahilər milyonda bir, bəşəriyyəti təkmilləşdirən böyük dühalar isə, bəlkə də, həyatdan gəlib-keçən min-min milyondan bir doğulur. Sözün qısası, bu hadisənin davam etdiyi retortaya mən baxmamışam. Lakin müəyyən bir qanun mütləq var və mütləq olmalıdır, bu məsələdə təsadüf ola bilməz.

Nəhayət Razumixin ucadan dedi:

— Siz zarafat edirsiniz, nədir? Yoxsa bir-birinizi ələ salmısınız? Oturub bir-birini zarafata qoyublar! Rodya, sən bunları ciddi deyirsən?

Raskolnikov başını qaldırıb ona baxdı, heç bir söz demədi: onun rəngi qaçmışdı, üzündə qəmgin bir ifadə vardı. Porfirinin əsəbi, kobud və həyasız istehzası Raskolnikovun sakit və qəmgin üzü qarşısında Razumixinə qəribə göründü.

— Qardaş, əgər sən bunları doğrudan da ciddi deyirsənsə, onda... Əlbəttə, sən deyərdin ki, bunlar yeni söz deyil, bizim min dəfə oxuduğumuz və eşitdiyimiz şeylərə oxşayır — bu cəhətdən sən haqlısan, lakin sənin bu dediyinə əsil orijinal və ancaq sənə aid olan məsələ odur ki, sən hər halda vicdanla qan tökməyə icazə verirsən, özü də, məni bağışla, belə bir fanatizm ilə... bu məni dəhşətə gətirir. Deməli, sənin məqaləndə ifadə olunan əsas fikir də bundan ibarətdir. Vicdanla qan tökməyə icazə vermək... Məncə rəsmi surətdə, qanunla qan tökməyə icazə verməkdən daha dəhşətlidir...

Porfiri onun sözünə qüvvət verdi:

— Tamamilə doğrudur: daha dəhşətlidir.

--sitat--

türklərə qarşı törədilmiş qırğınlar

(baxma: osmanlının zəifləmə dövründə türklərə qarşı təqiblər)
1683-1922-ci illərasında qafqazda və balkan yarımadasında qeyri-müsəlmanlar tərəfindən törədilmiş və ~5 500 000 türkün və qeyri-türk müsəlmanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: buda qırğını)
1686-cı ildə macarıstanda müqəddəs ittifaq tərəfindən törədilmiş və ~3000-dən çox insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: navarino qırğını)
1821-ci ildə yunanıstanda yunan inqilabçılar tərəfindən törədilmiş və ~3000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: tripolitsa qırğını)
1821-ci ildə yunanıstanda yunan inqilabçılar tərəfindən törədilmiş və ~6 000 - ~30 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: aprel qiyamı zamanı türk qırğını )
1876-cı ildə bolqarıstanda bolqar inqilabçılar tərəfindən törədilmiş və ~200 - ~1 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: rus-türk müharibəsi zamanı türk qırğını)
1877-1878-ci ildə qafqazda və balkan yarımadasında rus ordusu ərəfindən törədilmiş və ~250 000 - ~400 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: harmanlı qırğını)
1878-ci ildə bolqarıstanda rus ordusu tərəfindən törədilmiş və ~2 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: lasithi qırğını)
1897-ci ildə yunanıstanda xristian qaragüruh tərəfindən törədilmiş və ~850 - ~1 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: makedoniya qırğınları)
1912-ci ildə makedoniyada bolqar silahlılar tərəfindən törədilmiş və ~700 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: izmirin yunanların nəzarətinə keçməsi)
1919-cu ildə izmirdə yunan ordusu və yerli yunanlar tərəfindən törədilmiş və ~400 - ~600 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: menemen qırğını)
1919-cu ildə izmirdə yunan ordusu və yerli yunanlar tərəfindən törədilmiş və ~200 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: erbeyli qırğını)
1919-cu ildə aydında yunan ordusu tərəfindən törədilmiş və ~72 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: maraş qırğını)
1920-ci ildə maraşda fransız ordusu və erməni legionu tərəfindən törədilmiş və ~4500 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: aintab qırğını)
1920-1921-ci ildə aintabda fransız ordusu və erməni legionu tərəfindən törədilmiş və ~6 000 - ~7 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: yalova yarımadası qırğını)
1920-1921-ci ildə yalovada yunan ordusu, yerli yunanlar və çərkəzlər tərəfindən törədilmiş və ~5 500 - ~9 100 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: birecik qırğını)
1920-ci ildə urfada fransız ordusu tərəfindən törədilmiş və ~280 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: yeşiloba qırğını)
1920-ci ildə adanada erməni legionu tərəfindən törədilmiş və ~64 - ~200 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: bilecik qırğını)
1921-ci ildə yunan ordusu və yerli yunanlar tərəfindən törədilmiş və ~208 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: izmit qırğını)
1921-ci ildə yunan ordusu tərəfindən törədilmiş və ~300 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: karatepe qırğını)
1922-ci ildə yunan ordusu tərəfindən törədilmiş və ~385 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: uşak qırğını)
1922-ci ildə yunan ordusu və yerli yunanlar tərəfindən törədilmiş və ~200 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: alaşehir qırğını)
1922-ci ildə yunan ordusu və yerli yunanlar tərəfindən törədilmiş və ~3 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: turqutlu qırğını)
1922-ci ildə yunan ordusu və yerli yunanlar tərəfindən törədilmiş və ~1000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: salihli qırğını)
1922-ci ildə yunan ordusu tərəfindən törədilmiş və ~76 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: manisa qırğını)
1922-ci ildə yunan ordusu və yerli xristianlar tərəfindən törədilmiş və ~4355 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: məshəti türklərinin deportasiyası)
1944-cü ildə ssri nkvd-si tərəfindən törədilmiş deportasiyalar zamanı ~12 500 - ~50 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

~5 - ~200 insanın ölümü ilə nəticələnmiş digər qırğınlar:
(baxma: 1924 kərkük qırğını)
(baxma: gavurbağı qırğını)
(baxma: 1959 kərkük qırğını)
(baxma: limassol qırğını)
(baxma: qanlı milad qırğını)
(baxma: fatmagusta qırğını)
(baxma: akrotiri və dhekelia qırğını)
(baxma: kofinou qırğını)
(baxma: alaminos qırğını)
(baxma: angolemi qırğını)
(baxma: Marata, Santalaris və Aloda qırğını)
(baxma: toçni qırğını)
(baxma: fərqanə qırğını)
(baxma: altun kupri qırğını)
(baxma: çevlik qırğını)
(baxma: başbağlar qırğını)

mənbə

ermənilərə qarşı törədilmiş qırğınlar

(baxma: həmidiyyə qırğınları)
1894-1896-cı illər arasında osmanlı imperiyasında sultan ıı əbdülhəmidin rəhbərlik etdiyi osmanlı hökuməti tərəfindən törədilmiş və ~90 000 - ~300 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: erməni-tatar qırğınları)
1905-1907-ci ildə rus imperiyasında ermənilər və tatarlar * azərbaycanlılar arasında baş vermiş konfliktin nəticəsində törədilmiş, ümumilikdə hər iki tərəfdən ~3000 - ~10 000 arası insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: adana qırğını)
1909-cu ildə osmanlı imperiyasında gənc türklərin rəhbərlik etdiyi osmanlı hökuməti tərəfindən törədilmiş və ~30 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(bax: erməni soyqırımı)
1915-1923-cü illər arasında osmanlı imperiyasında gənc türklərin rəhbərlik etdiyi osmanlı hökuməti tərəfindən törədilmiş və ~800 000 - ~1 200 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(bax: sentyabr günləri)

azərbaycanlılara qarşı törədilmiş qırğınlar

(baxma: gəncə döyüşü)
1804-cü ildə gəncə xanlığında general sisianovun komandanlıq etdiyi rus imperial ordusu tərəfindən törədilmiş və ~3 000 - ~7 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: erməni-tatar qırğınları)
1905-1907-ci ildə rus imperiyasında ermənilər və tatarlar * azərbaycanlılar arasında baş vermiş konfliktin nəticəsində törədilmiş, ümumilikdə hər iki tərəfdən ~3000 - ~10 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: mart günləri)
1918-ci ildə bakıda bakı kommunası tərəfindən törədilmiş və ~3 000 - ~ 12 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: quba qırğını)
1918-ci ildə qubada bakı kommunası və daşnaksütun partiyası tərəfindən törədilmişdir.

(baxma: zəngəzur qırğını)
1918-ci ildə zəngəzurda andranik ozanyanın rəhbərlik etdiyi silahlı erməni dəstələri tərəfindən törədilmiş və ~10 000-dən çox insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: gəncə üsyanı)
1920-ci ildə gəncədə qırmızı ordu tərəfindən törədilmiş və ~15 000 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(bax: quqark qırğını)
1988-ci ildə ermənistan sovet sosialist respublikasında erməni millətçiləri tərəfindən törədilmiş və ~215 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: stepanakert qırğını)
1988-ci ildə azərbaycan sovet sosialist respublikasında erməni millətçiləri tərəfindən törədilmiş və 2 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(bax: 20 yanvar 1990-cı il hadisələri)
1990-cı ildə azərbaycan sovet sosialist respublikasında sovet ordusu tərəfindən törədilmiş və ~133 - ~137 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: bağanis ayrım qırğını)
1990-cı ildə azərbaycan sovet sosialist respublikasında ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən törədilmiş və ~11 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: malıbəyli və quşçular qırğını)
1992-ci ildə azərbaycan respublikasında erməni silahlı separatçıları tərəfindən törədilmiş və ~15 - ~50 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: qaradağlı qırğını)
1992-ci ildə azərbaycan respublikasında erməni silahlı separatçıları və 366-cı rus alayı tərəfindən törədilmiş və ~20 - ~90 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(bax: 26 fevral xocalı qətliamı)
1992-ci ildə azərbaycan respublikasında erməni silahlı separatçıları və 366-cı rus alayı tərəfindən törədilmiş və ~200 - ~613 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: ağdaban qırğını)
1992-ci ildə azərbaycan respublikasında ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən törədilmiş və ~30-dan çox insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: şuşanın işğalı)
1992-ci ildə azərbaycan respublikasında ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən törədilmiş və ~193-dən çox insanın ölümü ilə nəticələnmişdir. * azərbaycan tərəfinin iddiası

(baxma: ballıqaya qırğını)
1992-ci ildə azərbaycan respublikasında erməni silahlı separatçıları tərəfindən törədilmiş və ~24 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: başlıbel qırğını)
1993-cü ildə azərbaycan respublikasında ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən törədilmiş və ~27 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(baxma: tərtərin bombalanması)
2020-ci ildə azərbaycan respublikasında ermənistan silahlı qüvvələri və artsax müdafiə ordusu tərəfindən törədilmiş və 17 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(bax: 11 oktyabr 2020 ermənistanın gəncəni bombalaması)
(bax: 17 oktyabr 2020 ermənistanın gəncəni bombalaması)
2020-ci ildə azərbaycan respublikasında ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən törədilmiş və 26 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

(bax: 27 oktyabr 2020 ermənistanın bərdəyə raket hücumu)
(bax: 28 oktyabr 2020 ermənistanın bərdəyə raket hücumu)
2020-ci ildə azərbaycan respublikasında ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən törədilmiş və 26 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

mənbə

alexandre dumas

1858-1859-cu illərdə qafqaza olan səyahəti zamanı başına gələn sərgüzəştlər barədə yazdığı "Le Caucase: Impressions de voyage" * qafqaz: səyahət təəssüratları kitabında azərbaycanlıları, erməniləri, gürcüləri və tatları aşağıdakı kimi səciyyələndirən fransız yazıçı.

"Bakı əhalisi, əsasən, farslardan * tatlar , ermənilərdən və tatarlardan * azərbaycanlılar ibarətdir. Gərək elə buradaca bizə icazə verəsiniz ki, bu üç tipi bir neçə kəlmə ilə xarakterizə edək; təsəvvür edin ki, bunların hərəsi bir xalqdır, yəni bunların hər biri ayrıca bir xalqı təmsil edir, qısası, bir şəxs xalqın bütün fərdlərini ifadə edir."


tatlar
"Gəlin əvvəlcə elə farslardan başlayaq. Ancaq oxucular bizi düz başa düşsünlər, söhbət iranda yaşayan farslardan getmir. Biz onlardan hamının görə biləcəyi yalnız bir gözəl nümunəsini tanıyırıq, yəni mən Tiflisdəki iran səfirini demək istəyirəm. Biz rusların zəbt etdikləri əyalətlərdə yaşayan farslardan danışacağıq. Fars qarabuğdayı, ucaboy, qıvrımsaçlı, hündür papağının altında daha da uzun görünən sivri sifətli, çənəsində zil qara rənglənmiş saqqalı olan – təbiət özü heç vaxt belə rəng yaratmaz – yerişi canlı olmaqdan daha çox sərbəstdir; o, bəzən cəld yerişlə gedir, vacib, zəruri olduqda bəzən qaçır; mən bu xüsusiyyəti türklərdə heç vaxt görməmişəm.Bir əsrdən çoxdur ki, Qafqazda yaşayan iranlı öz ölkəsini növbə ilə türkmənlərin, tatarların və rusların işğalı altında görməyə artıq adət etmiş, nəticədə taleyini Məhəmməd dininin “alın yazısı” ideyasına bağlamış və özünə quldarlığa sadiq qurban və təhqir olunmuş insan kimi baxmışdır. Tarixi əsərlərin olmaması onun yaddaşından qədim xatirələrin əbədilik silinib yox olmasına səbəb olmuşdur. Yeni xatirələr isə utandırıcıdır; müqavimət göstərmək indi mənasız və qeyri-mümkün görünür və onun hər bir müqaviməti öz cəzasını almışdır. O, şəhərlərinin talan olunmasını, var-dövlətinin dağılmasını, həmvətənlərinin qanına qəltan olmasını öz gözlərilə görmüşdür; indi yalnız həyatını qorumalı, var-dövlətini müdafiə etməli, bütün vasitələrə əl atmalı, bu-nun üçün heç nədən çəkinməməlidir. Buradan belə nəticə hasil olur ki, Həştərxandan Bakıya gələn yolda rastlaşdığınız iran şəhərlərinin ən birincisi və əsası olan Dərbənd şəhərində deyildiyi kimi, yəni bu şəhərə şimal qapısından girib cənub qapısından çıxarkən sizə deyilən ilk söz bu olur: “Farsa inanmayın, onun sözünə, içdiyi anda da inanmayın; verdiyi sözü həmişə öz mənafeyi xatirinə dəyişə bilər, içdiyi anda baxmayaraq, həmişə xəyanət etməyə hazırdır; əgər niyyətində tutduğu yol onun siyasi, yaxud ticari vəziyyətinin yaxşılaşmasına aparıb çıxararsa, onda onun andı dəmir kimi möhkəmdir, yox, əgər qarşısına bir xəndək çıxıbsa, onun üstündən hoppanıb keçmək lazımdırsa, onun andı saman çöpü kimi kövrək olacaqdır; güclü qarşısında o, müti qul, zəif qarşısında isə qəddar və amansızdır. Bütün işlərdə farsla ehtiyatlı olun, ehtiyatı əldən qoymayın. Onun sənədə atdığı imza sizə zəmanət yox, hər hansı bir işin icra ehtimalından xəbər verə bilər.”


ermənilər
"Erməni boyda elə təxminən fars kimidir; ancaq o, tez piylənir, fars isə heç vaxt kökəlmir, onun da fars kimi ilk baxışda insanı valeh edən düzgün cizgiləri vardır: gözləri gözəl, ancaq özünəməxsus baxışı eyni zamanda ildırım kimi hara gəldi saçılan, həm də ciddi, kədərli və mütidir; bəlkə də onun gözlərinin biri o birinə tabedir. O öz patriarxlarının – ilk qəbilə başçılarının adət-ənənələrini qoruyub saxlamışdır. Onun üçün ibrahim peyğəmbər dünən ölmüşdür, Yaqub isə hələ də sağdır, həmişə yaşayır, ata evin mütləq sahibidir, ondan sonra isə evin ağası – ailədə birinci doğulandır; qardaşları onun xidmətçiləri, bacıları isə qulluqçularıdır; ailədə ilk doğulan övlad, qardaşlar və bacılar hamısı atanın sərt və müzakirəsiz qərarlarına daim itaətdədirlər; nadir hallarda onlar bir süfrə arxasında yemək yeyir, ata ilə üz-üzə otururlar; bunun üçün onlara təkcə atanın dəvəti kifayət etməz, üstəlik amiranə səslə çağırması gərəkdir.Əgər evə bir qonaq dəvət olunubsa, yaxud ləyaqətli müsafir gəlmişsə, bunun erməni üçün fərqi yoxdur, evdə bayramdır; onlar daha iri, kök dananı kəsməzlər – dana Ermənistanda nadir heyvandır – qoyun kəsirlər, qazanda su qızdırırlar və bütün dostları yeməyə dəvət edirlər, yalnız bir balaca xəyal gücünü işə salsanız, adama elə gələr ki, elə bu saat Yaqubla Rahilə də gəlib süfrədə oturacaq və öz nişan günlərini təntənəli surətdə qeyd edəcəklər. Ermənilərin məişətinin görünən, zahiri tərəfi bax, belədir – ciddi qənaətcillik, əmrə, qaydaya meyllilik ruhu, ticarət işlərində böyük ağıl onların əsas xüsusiyyətidir. indisə kölgədə qalan başqa bir sifətə baxaq: bu ikinci sifət onlarla yalnız uzun zaman ünsiyyətdə olarkən üzə çıxıb görünür. Dərindən öyrəndikdə görürsən ki, bu cəhət erməni millətini yəhudi millətinə yaxınlaşdırır. Ermənilər yəhudilər kimi bütün dünyaya yox, yalnız bütün Asiyaya yayılmışlar. Onlar bu yerlərdə hər cür hökmranlığı, zalımlığı, müxtəlif dinləri, təriqətləri, vəhşilikləri görmüş və yaşamışlar; buralarda hökm sürən qaydalar da onlar üçün qanun olmuşdur. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ermənilər var-dövlətlərinin əllərindən alındığını gördükdə, hər şeylərini gizlətmişlər; biləndə ki, doğru söz başa bəladır və ehtiyatsız deyilmiş söz onların axırına çıxa bilər, onlar lal-dinməz və yalançı olmuşlar. Vaxtilə onlara arxa olan birisi bu gün bədbəxtliyə düçar olsa, ermənilər ona kömək əli uzatmazlar, onlar naşükür və nankordurlar, nəhayət, ticarətdən savayı heç nə ilə məşğul ola bilmədiklərindən, zahiri hörmətə, şöhrətə çatmağa layiq olmadıqlarından, bütün biclikləri, hiyləgərlikləri ilə mövcud vəziyyətin bütün xırdalıqları ilə hesablaşaraq, özlərini ticarətə həsr etmişlər. Lakin ticarətdə erməninin sözü, demək olar ki, doğrudur; ticarət işlərində onun atdığı imza müqəddəsdir, dəyişilməzdir."


azərbaycanlılar
"tatarlara gəldikdə isə, biz bu tip haqda artıq danışmışıq; digər Qafqaz xalqlarıyla qaynayıb-qarışmaq onun ilkin, primitiv formasını, qabalığını gözəlləşdirmişdir. O, həmişə qalib olmuşdur, indi də cəngavər olaraq qalır; köçəri həyat tərzi sürmüşdür, indi də səyahət etmək, irəli hərəkət etmək, yer dəyişmək həvəsini yaşadır. O, ilxılarda ilxıçı olmağı, çobanlıq etməyi, heyvan bəsləməyi böyük məmnuniyyətlə qəbul edir; dağları, böyük, ucsuz-bucaqsız yolu, səhraları, qısası, azadlığı sevir. Elə ki bahar başladı, tatar kənd-kəsəyi tərk edər, oraya bir də yalnız payızda qayıdar; qadınlar kişilərin otardığı qoyunların yununu əyirib xalça toxuyarlar. Onların toxuduqları Quba, Şamaxı, Nuxa xalçaları sadə naxışlarına, əlvan rənglərinə, möhkəmliyinə və davamlılığına görə Pers * iran xalçalarından heç də geri qalmır və onlardan fərqli olaraq yarı qiymətə satılır. Bundan əlavə, onlar incə tiyəli xəncərlər istehsal edir, qınını gözəl naxışlarla bəzəyirlər, dağlı əyanlar onların düzəltdiyi və qundağını fil sümüyü ilə işlədikləri tüfənglərin hərəsinə dörd at və iki arvad verir. tatar ilə alver edəndə hansısa bir kağıza imza atmağa ehtiyac yoxdur, onun bir sözü kifayətdir. Biz əvvəllər Dərbənddə bu xalqların üçü ilə də ünsiyyətdə olmuşuq. Bunların hər birini yaxşıca öyrənmək, tanımaq üçün imkanımız olubdur."

həmçinin, o dövrdə fransızların azərbaycanlılar haqqında təsəvvürləri barədə bunları yazmışdır:

"Parislilərlə tatarlar haqqında danışmaq onlara bir, yaxud iki qoyun dərisinə bürünmüş, bu qoyun dərilərindən biri onun papağını, o birisi isə yapıncısını əvəz edən, danışığı sərt, anlaşılmaz səsləri boğazında quruldadaraq çıxaran, hara getsə qılınclarını, xəncərlərini və tapançalarını özü ilə aparan, bizim siyasətimiz, ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz barədə heç bir məlumatı olmayan bir vəhşidən bəhs etmək deməkdir."


gürcülər
"Mən gürcü xalqından heç bəhs etmədim. Onlara Gürcüstandan kənarda rast gəlməzsən, bununla belə, gürcülər haqqında da bir-iki kəlmə demək lazımdır – onlar çox gözəl, ləyaqətli, sadiq, igid, döyüşkən və bədxərcdirlər."



bu xalqlar haqqında isə öz şəxsi fikirlərini qısa bir şəkildə aşağıdakı kimi ifadə etmişdir: * ifadələr irqçi ola bilər
"Ümumiyyətlə, Qafqazda və ona bitişik əyalətlərin hamısında çaxır emalı bütövlükdə ermənilərin əlində cəmlənmişdir. Hər xalqın öz sənəti vardır, fars öz ipəyini, ləzgi mahud parçaları, tatar silahını satır; erməninin isə peşəsi yoxdur, o, satılan, pula gedən və hətta pula getməyən hər şeyin alverini edir. Ümumiyyətlə, burada ermənilər o qədər də yaxşı ad-san qazanmayıblar. Yeri gəlmişkən, bu barədə mən də öz fikrimi deyim:

Əgər tatar sizə başı ilə razılıq işarəsi verirsə, ona etibar edin.
Əgər fars sizə əl verirsə, ona bel bağlayın.
Əgər hər hansı bir dağlı sizə söz verirsə, buna şübhə etməyin.
Ancaq əgər bir ermənilə sövdələşirsinizsə, mütləq bir kağıza qol çəkdirin və iki nəfər də şahid tutun ki, sonra o öz imzasını danmasın."


qeyd.
sonda qeyd etdiyim - dümanın bu xalqlar barədə öz şəxsi fikirlərini ifadə etdiyi hissə kitabın azərbaycanca və türkcə tərcüməsində verilsə də, mənim oxuduğum rusca tərcüməsində ixtisar edilib və həmin hissədə belə bir qeyd var:

"Тут Дюма, конечно, ошибался. Впрочем, не следует придавать подобным характеристикам слишком большого значения: Дюма не изучал народы Российской империи, знал о большинстве из них понаслышке. Поэтому понятно, что характеристики, которые он получал от случайных собеседников, могли быть самыми противоречивыми и необыкновенными."

ode an die freude

azərbaycan dilinə "şadlığa mədhiyyə" kimi tərcümə oluna biləcək, görkəmli alman şairi friedrich schiller tərəfindən 1785-ci ildə yazılmış, ludwig van beethovenın simfoniyalar tarixində ilk dəfə mövcud olan ənənəni pozaraq insan səsindən istifadə etdiyi 9-cu simfoniyanın 4-cü hissəsində bəstələdiyi məşhur melodiyanın müşayiəti ilə xor tərəfindən ifa olunduqdan sonra məşhurlaşan, schubert, çaykovski kimi bir sıra bəstəkarın da öz əsərlərində istifadə etdikləri lirik şeir və ya oda.

hal-hazırda dünyada həmrəylik və qardaşlıq himninə çevrilən, eyni zamanda avropa birliyinin himni olan, bir çox hallarda dövlətə qarşı etiraz əlaməti olaraq da nümayişçilər tərəfindən etiraz aksiyalarında oxunan, bəzilərinin bəşəriyyətin marselyozası hesab etdiyi bu əsər qarşısında deyilənə görə friedrich nietzsche heyrətini gizlədə bilməyərək bu sözləri deyib:

"Bu əsərə qulaq asdıqda insan ürəyində ölümsüzlük arzusuyla, səmada ulduzların arasında üzdüyünü hiss edir: ətrafdakı ulduzlar bərq vuraraq daim sayrışır və yer isə ondan daha da uzaqlaşır."

Əyləncə - Ey Tanrılar atəşi,
Eliziumun qızı, * elizium qədim yunan mifologiyasında tanrılar tərəfindən seçilmişlərin öldükdən sonra xoşbəxt halda yaşadıqları yer - cənnət idi. Əyləncə isə onun məcazi mənada "qızı" hesab olunurdu.
Biz sənin məbədinə daxil oluruq
məst olmuş şəkildə!
Sənin sehrin ənənələrin ayırdığı insanları birləşdirir;
bütün insanlar qardaşlaşır
Sənin qanadlarının altında.

Freude, schöner Götterfunken,
Tochter aus Elysium,
Wir betreten feuertrunken,
Himmlische, dein Heiligtum!
Deine Zauber binden wieder Was die Mode streng geteilt;
Alle Menschen werden Brüder
Wo dein sanfter Flügel weilt.

(youtube: )