itlərin və canavarların fərqləri

çoxumuzun heyvanlar haqqında bəhs edərkən diqqətimizi çəkən fərqlərdir.
niyə də çəkməsin? hər ikisi itkimilərdən olan bu iki canlının biri bizimlə ünsiyyətdə daimi və münasibətdə sədaqətli olduğu halda, digəri əhilləşməz və sərbəstlik düşkünüdür.

keçək marağınıza səbəb olacağına ümüd etdiyim fərqlərə:

deməli belə:
əgər bir canavarla rastlaşsanız, vücudunda hər şeydən əvvəl ilk sizi "silkələyən" orqanlar nə olacaq?

cavab: sarı göz:
canavarların müxtəlif növlərində bu gözlər sarının müxtəlif çalarlarındadır. yenə də biz bu qurdları "sarı gözlü yırtıcılar" kimi ümumiləşdirə bilərik.

itlərin gözləri isə, əsasən qəhvəyi, mavi və çox nadir hallarda sarı rəngdə olur.
bunun ziddinə safqan canavarlarda istisnasız olaraq əsla mavi gözlə rastlaşmazsınız.

davam edirik:
köpəklərin başları bədən ölçülərinə nisbətlə kiçik, dişləri düz, çənələri bir qədər zəifdir. ayaq ölçüləri də yenə bədənə görə qısadır.
amma köpəklərdə sinələr, bud və yanbız genişdir.

canavarlar üçün bu əlamətlərin tam əksini düşünün:
qurdun başı bədən ölçüsünə nisbətdə böyük, beyni də bu səbəbdən iri, ayaqları bədən ölçüsünə nisbət götürülərək uzun, pəncələri geniş, budları və sinələri isə itlərinkindən dardır.
-bu darlıq canavara nələr qazandırır ya şeyx?
-deməli, canavarda sinənin və budların darlığı canavar qaçarkən onun arxa ayaqlarının da yerə düz düşməsinə şərait yaradır. yəni qurdlar əsasən ön ayaqlarını atdıqları yerə arxa ayaqlarını da atırlar. bu "mükəmməl yeriş" onlara sürətlərini tez artırmalarına, fizika termini ilə desək, tez təcillənmələrinə kömək edir.
itlərdə geniş sinə səbəbi ilə qaçış əsnasında arxa ayaq ön ayaqdan alçağa düşür, bu sinə və bud itin ön ayağının basdığı yerə arxa ayağının çatmasına "icazə vermir".
nəticədə itin ayaq izləri daha nizamsız olur. (çarpaz və ya, həmişə arxa ayağın izi ön ayaqdan geridə)

bəzi itlər canavar kimi ulayarlar amma, it kimi hürən canavar görməzsiniz, eşitməzsiniz. üstəlik qurdun ulama səsinin 12 km uzaqdan eşidildiyi qeyd edilmişdir ki, köpək bundan da məhrumdur.

canavarların quyruqlarının uc hissəsi nadirən ağ olmaqla əksərənqaradır və canavarların burunları əsla bir itdəki kimi çəhrayıya çalmaz.

canavar yaşlandıqca kürkünün rəngi dəyişərkən itlərdə bu da sabitdir.

bir qurd yalnız qış aylarında cütləşər və erkək qurdun testisləri (biz buna xaya deyirik. ) yalnız bu dövrdə böyüyər.
itlərin xaya həcmi isə, ilboyu dəyişməzdir.

indi də bir qədər "canavar niyə əhilləşmir amma it əhilləşir?" sualı ətrafında müzakirələr aparaq.

müzakirə deyəndə ki, ya vələdi, ya bənati! sizə bir təcrübə haqqında yazım siz də aramla oxuyun.

həəə bir heyvansevər bioloq belə bir təcrübə keçirməyə qərar verir ki, bir müddət itləri və canavarları bir birinə qatmadan eyni şəraitdə, eyni qida ilə bəsləyib, eyni qoxular, eyni səslərlə sınağa çəkək görək noolur?

demək, araşdırıblar ki həm köpəklərin, həm də, qurdların hissiyyatlarında inkişaf mərhələsi tamamilə eynidir:
2 həftəyə iybilmə
4 həftəyə eşitmə
orta hesabla 6 həftəyə də görmə duyğusu bunlarda inkişaf edir.

deməli, baxıblar ki, itlər 4 həftədə insanlarla isnişərkən (4 həftə- yəni eşitmə qabiliyyəti qazanılandan sonra)
canavarlar 2 həftədə sosiallaşır.
-həə noolsun?

bu o deməkdir ki, qurdlar insanla ünsiyyət qurarkən ki, buna ünsiyyət demək bilmirəm nə qədər düzgündür? kar və kor olurlar. artıq eşitmə qabiliyyətinə sahib olan 4 həftəlik canavar insanı potensial təhlükə kimi qəbul edir, görmə qabiliyyətini də qazandıqdan sonra bu güvənsizlik ipə- sapa yatmır.

itlər isə, dediyim kimi bizimlə "gec olsun, güc olsun" prinsipi ilə 4-8 həftəyə ünsiyyət qururlar. yəni- canavarın əksinə duyğuları qazandıqdan sonra...

burda bir balaca nüansı da qeyd edib yekunlaşdırmaq istəyirəm:

canavarların 2 həftəlik ikən müvəqqəti "sosiallaşma" ları belə 24 saat vaxt alarkən itlərdə insanı tanıma etapı 90 dəqiqə qədər qısadır.

son olaraq: alimlər düşünürlər ki, canavarlar itlərin heç vaxt keçmədikləri psixi mərhələlərdən keçirlər. yəni- bir it ömrü boyu psixi olaraq 10-30 günlük canavar balasının psixi səviyyəsinə çatır.
bu səbəbə görə xaraktercə dostumuz olan it öz yırtıcı oxşarına nəzərən daha aqressivdir.
bu aqressivlik bala heyvanlarda özünü müdafiə üçün rast gəlinən xislətdir.
günorta vaxtı canavar olan yerdən keçərsiniz, sizə dəyməz, amma, köpək günün istənilən vaxtı cumar.
bu tədqiqata əsasən qısa olaraq "itlər böyüməyən canavar küçükləridir" də deyə bilərik.

bir də ki genetik olaraq itə ən yaxın canavar bozqurddur. bu da milliyyətçilərə ərməğan. -*

intihar

sonunun ölüm olduğunu bilə- bilə özümüzə vurduğumuz fiziki- bioloji zərərə intihar deyə bilərik.

cəmiyyətin köklü problemlərindən biri olaraq qalan intiharın təhlili də özü kimi mürəkkəbdir. çünki, özünəqəsdin səbəbi yazarkən klaviaturamıza sığdıra bilməyəcək qədər çoxdur.

intihar o qədər aktualdır ki, statistikalarda konkret ədəd əldə etmək olmur.
bir statistikaya görə hər 40 saniyədə bir intihar hadisəsi baş verir. bundan daha bədbin statistika isə, bunun hər 20 saniyədən bir baş verdiyini qeyd edir. təssüf ki, bu yazdığımız statistik göstəricilərdə intihara uğursuz cəhdləri saymadıq və istər 40 saniyə olsun, istər 20, rahatca deyə bilərik ki, hər dəqiqə azı bir insan özünə qəsd edir.

intiharın səbəbləri haqqında uzatmağımıza ehtiyac yoxdur. elə bu cümlə kifayətdir ki, ən yayılmış səbəblər sosial vəziyyət, ailədaxili münaqişələr (valideyn- övlad münasibətlərindəki pozuntular da buraya daxildir. ) və bu kimi "klassik" səbəblərdir. bir ayrı statistika göstərir ki, iqtisadi böhran dövründə özünəqəsd faktı artmaqdansa, azalır. deməli intiharı yaradan heç də həmişə maddi sıxıntı və kasıblıq olmur. (yəni yoxsulluğu intihar ehtimalını artıran amillərdən biri kimi konkret göstərə bilmirik. )

hətta, rifahı yüksək olan isveçrə, finlandiya, danimarka kimi ölkələr bir çox kasıb afrika ölkəsini qabaqlayır. bunun izahı isə, sadədir.
söhbət "ən böyük problem elə problemsizlikdir" paradoksundan gedir. düşünün ki, ailəsində, işində, yaşayışında, maaşında problemi olmayan insan ən xırda problemə nə qədər həssas olur. məsələn orta statistik bir skandinav ölkəsi vətəndaşına "sən çox köksən." desən sakitcə gedib intihar edəcək.

genlərimiz də bizə qabaqkı nəslimizdən cürbəcür problemləri gətirdiyi kimi intihar meylimizə də müəyyən qədər təsir edir. əvvəlki nəslində intiharı çox olanların intihar etmə ehtimalı yüksək olur. çünki, əcdadımızın psixologiyasındakı və sinir sistemindəki axsaqlıqları hüceyrələrimiz bizə daşıyır. həmçinin, ətrafımızda intihar edən qohumlarımız varsa, bu bizə də mənfi təsir edə bilir. bizimlə eyni dövrdə yaşayan qohumumuzun intiharı bizi də tətikləyə bilər. burda isə, genetikdən çox ictimai faktor rol oynayır.

islam məmləkətlərində hər yüz min adama təxminən 1-2 intihar düşdüyü halda buddist ölkələrdə bu ədəd onlarca və yüzlərcə dəfə çoxdur. (uzaq şərq insanının da müsəlmanlar kimi dindar olduğunu nəzərə almalıyıq) deməli intiharda din amili də tam rol oynamır. lakin, əminliklə demək mümkündür ki, əhalisində kifayət qədər ateist olan ölkələr intihardan daha çox payını alır.

intiharların bəziləri "sönük intihar" dır. bu cür özünə qəsd etmədə mərhum intihar planını qətiyyən dilə gətirmir və əksər hallarda not yazıb səbəb bildirmir. lakin, səbəbin tapmaqda çətinlik çəkdiyimiz ən qatı intiharların belə əvvəlcədən əlamətləri çox vaxt olur. mərhum əşyalarını qəfildən başqalarına paylayır, təxminən 40 gün ünsiyyətdən yan qaçır. özünü öldürəcəyin dilə gətirməsə də halında müşahidə olunur.
təbii ki, bu cür şübhəmizi çəkən adamla hətta, çox yaxın tanışlığımız olmasa da, aparacağımız yarım saatlıq psixoloji söhbət onda mübarizə əzmini geri qaytara bilər.

intiharı araşdırarkən məlum olub ki, intihar edən insanın beyni daha az serotonin hormonu istehsal edir. deyək ki, bizim yaşamaq istəyiiz və alovdan, boğulmaqdan, ağrıdan qorxumuz instinktivdir. əgər insan bu qorxuları itiribsə, onda psixoloji olaraq "nə isə, yolunda getmir. " deməkdir. təsadüfi deyil ki, şizofreniya xəstələrinin, əsəb xəstələrinin, tez-tez affekt halına düşüb nə etdiyini bilməyənlərin təxminən 20-30%-i özünəqəsdi gerçəkləşdirir. bu cür problemi olmayanlar da intihar vaxtı ani də olsa, bu böhranı yaşayırlar. bu bir daha intiharın cəsarət yox, problem və ya zəiflik olduğunu sübut edir.

belə bir fakt var ki, intihara cəhd edən qadınların sayı kişilərdən çox olsa da, intiharda ölən kişi sayı qadın sayından çoxdur. çünki, kişi ilə qadının intihar üsulu ümumi götürəndə fərqlidir. kişilər silahdan, yanmaqdan, özünü asmaqdan daha çox "istifadə edirlər". qadınlar isə həbə və dərmana üstünlük verirlər. təbii ki, həb içən kişilər və ya özünü asan qadınlar da kifayət qədər olsa belə, bu statistikanı dəyişdirəcək qədər deyillər.

son olaraq: biz insanlardan əlavə əqrəvlərin də çətinliyə düşərkən intihar etməsi müşahidə edilir. bu fakt üstündə çox ziddiyyətlər olduğundan və sizin də gözləriniz yorulduğundan -* yazını bitirir, güclü olun, intihar çıxış yolunuz deyil deyirəm.

şimali sentinel adası

dünyadan təcrid olunmuş və hindistan hökuməti tərəfindən ziyarəti qadağan edilmiş müəmmalı bir adadır.
adada təxminlərə görə 200 insan yaşamaqdadır.
bu adadakı sakinlər qəribə şəkildə adadan olmayanları rədd edir, bura enmək istəyən təyyarələrə və helikopterlərə daşla, alovlu oxla hücum edirlər.
ehtimal olunur ki, onlar bizləri yadplanetli və ya işğalçı zənn edirlər.
adaya enmək və sakinlərlə bir şəkildə ünsiyyət yaratmaq səyləri dəfələrlə boşa çıxmışdır deyə sakinlər haqqında demək olar ki, hər şey təxmini biliyə və fərziyyələrə söykənir.
bilinən odur ki, sentinellilər geyimi kəşf etməyiblər, texnoloji tərəqqidən nəsiblərini almayıblar, hətta, ehtimallardan biri də belədir ki, adalılar odu 80- ci illərdə kəşf edə biliblər.
amma, burada yaşayan qəbilələrin təxmini 60 000 il yaşı olduğu, o vaxtlar adaya afrikadan köçüb gəldiyi düşünülür.
həmçinin ada əhalisi kannibaldır.
təxminlər deyir ki, sakinlər əvvəldən yamyam olmayıblar, bir dövr quraqlıq onlarda bu vərdişi yaradıb.

sentinellilərin bizdən daha gümrah olduğu güman edilir. çünki, vəhşi həyat, ovlama qabiliyyəti, təbiətlə əlaqə onlarda daha güclüdür.

bir dəfə adada baş vermiş tsunamidən sonra hindistan hökuməti ərzaq yardımı göndərmək istəmiş, amma onların təbii fəlakətdən zərər çəkmədikləri aşikar edilmişdi.
aydın olmuşdu ki, özlərinin məskunlaşdıqları mağaralar bu fəlakətlərdən qorunmaq üçün özləri tərəfdən ideal hala gətirilib.
ərzaq yardımı isə, gizlicə meşəlik əraziyə qoyulmuşdu.

şeyiç

5- ci nəsil əjdaha yazar.
xidmətləri dəyərləndirilməlidir. gözəl və səlis yazır. bilgi gücdür devizini əla mənimsəyib.
mənim mız qoymaqdan xoşum yoxdur. bir söz deyəcəm sadəcə:
leksiomuna nasist almaniyası sözünü də əlavə etsə, daha yaxşı olar. etməsə də, bu yazılarına, məlumatlarına kölgə salmayacaq.

tarixin ən böyük umbaylamaları

1989- cu ildə soyuq müharibənin qürub çağı deyə biləcəyimiz bir dövrdə şərqi almaniya kimi tanınan almaniya demokratik respublikasında camaat təkpartiyalı sistemdən zara gəlmişdi. təxminən 13 000 şərqi berlin sakini ölümü gözə alaraq çexoslovakiya yolu ilə ölkədən qaçmış, berlində qalanlar isə, berlin divarının o tərəfinə- qərbi almaniyaya keçmək istəyirdi.
camaatın hirsinin soyumadığını görən şərqdəki sosialist partiya islahat keçirməyə məcbur qaldı.
islahatda şərqi berlin sakinlərinin viza ilə qərbi berlinə keçə bilməsi də yer almışdı.

noyabr ayının 9- unda bu islahatları oxumaq üçün və mətbuat konfransı üçün sosialist partiya spikeri gunther schabowski canlı yayıma çıxdı.
saat 19:00 radələrində qərbi almaniyanın da radiolarında canlı olaraq yayımlanan konfransda schabowski sərhədləri keçməyin mümkünlüyünü bəyan etdi.
bir italyan müxbir bu islahatların nə zaman həyata keçiriləcəyini soruşanda gunther əlindəki kağızı qurdalayıb konkret zaman tapa bilmədiyindən "elə indi" dedi.
bu söz berlinin hər iki tərəfində rezonans yaratdı və hamı "berlin divarı sökülür" deyə şəhərin küçələrinə axışdı.
sərhəd işçiləri çaş- baş qalıb nə edəcəklərini bilməzkən izdiham divar baryerlərindən birini gecə yarı qırdı.

əslində islahatların 10 noyabr 1989- cu ildən tətbiqi kağızın bir yerində var idisə də, bu schabowskinin gözündən qaçmışdı.

bu yanlış anlaşılma divarın sökülməsinə təkan verdi və almaniyanın 3 oktyabr 1990- cı ildə tam birləşməsinə zəmin yaratdı.

yeri gəlmişkən:
şərqi berlindən qərbə qaçanların içində angela merkel də vardı.

2015- ci il noyabr ayının 1- ində 86 yaşlı gunther vəfat etdi.

tarixin ən böyük umbaylamaları

28 noyabr 1942- ci il saat 22:15- də bostonda bir hind qozu qoruğunda şükranlıq həftəsi qeyd edilərkən işçilərdən biri qaranlıq ərazidə elektrik düyməsini tapmaq üçün bir kibrit yandırır.
kibrit əlindən düşən kimi qoruqdakı sintetik və tez alışan süni palma dekorativ ağacları saniyələr içində od tutur.
yanğın panikası ilə hamı çölə qaçmaq istəsə də, bir xırda problem var:
obyektin qapısı yalnız içəri doğru açılır. qapıya tərəf qaçan izdiham isə, qapının yaxınlığında qapını içəri açmaq istəyənləri sıxışdırıb qapını açmağa qoymur.
bu xırda detal 492 nəfərin faciəli ölümünə səbəb olur.

tarixin ən böyük umbaylamaları

1959- cu ildə kubadakı inqilabda fidel castronun möhkəmlənməsi və yeni yaranmış sosialist ölkənin soyuq müharibə fonunda ssri rəhbəri nikita xruşşovla əla gedən diplomatik danışıqları john kennedy amerikasını narahat etməyə bilməzdi.
kennedi artıq iki il idi ki, kuba ordusunu minimum itki verməklə qəfil zərərsizləşdirməyin planlarını qururdu.
nəhayət 1961- ci il aprel ayının 19- unda qəfil hücum planının reallaşdırılmasına qərar verildi.

plan sadə idi. amerika quru qoşunları olan "2506- cı briqada" kubaya çatar- çatmaz 6 ədəd "b 26" döyüş təyyarələri də orada olmalı idilər.
briqada kubaya çatdısa da, nikaraquadan kubaya uçmalı olan amerika hərbi hava qüvvələri nikaraquanın kubadan 1 saat geri olduğunu unutdu.
nəticədə briqadanı elə bu bir saatın içində mütəşəkkil inqilab ordusu nəyi var qamçıladı. -*
içlərində sözlük yazarlarının çox sevdiyi che gueveranın da olduğu kuba ordusunun mütləq qələbəsi kennedy- nin planını bu xırda saat fərqi səbəbi ilə iflasa uğratdı.
sağ qalan amerikanların aqibəti isə, kuba zindanları olmuşdu təbii.

tarixin ən böyük umbaylamaları

1945- ci ildə mayın 9-unda avropada müharibə bitsə də, asiyada hələ də davam edirdi.
iyun ayının 26-sında keçirilən potsdam konfransında müttəfiqlər yaponiyanın təslimi planını hazırlayıb ölkəyə nota göndərdilər.
yaponların cavabı gecikmədi:
onlar cavab olaraq mokusatsu yazdılar.
bu sözün yaponca iki mənası var:
1) qəbul etmək
2) vecə almamaq və ya xor baxmaq.
təəssüf ki, tərcüməçilər yapon baş nazir kantaro suzukinin "fincanının boş tərəfini gördülər. "
elə yaponiyaya atılan iki atom bombası bu mokusatsunun güdazına getdi.

yadıma düşmüşkən editos: mokusatsu sözünün simvollardan ibarət olan kanci əlifbasında hərfi tərcüməsi "səssizcə öldürmək" dir.
gündəlik işlədiləndə isə, mənası qısa olaraq "iqnor etmək" dir.

tarixin ən böyük umbaylamaları

eramızdan əvvəl 218- ci ildə karfagenin məşhur sərkərdəsi hannibal alp dağlarını aşmağa çəkinən ordusunu əslində dağın təhlükəsiz olduğuna inandırmaq üçün öz əsasını sərt bir şəkildə zərblə dağa vurur.
zərbədən qar uçqunu baş verir və hannibal bir neçə fil, 2000 civarında da at olmaqla 18 000 əsgərini itirir.

çolpa

dilimizdə toyuqların, qartalların, qırqovulların 1-2 yaşlı erkəklərinə verilən ad.
(bax: fərə)

beçə

farsca bala mənasına gələn söz.
ən çox cavan xoruzlar üçün istifadə olunsa da, bal arısının balasına da beçə deyirlər.
fel olaraq beçələmək balalamaq deməkdir.

vahə

yer kürəsində səhra və yarımsəhra ərazilərdə təbii rütubətlənmənin nisbətən çox olduğu və yeraltı suların üzə çıxdığı sahələr vahə adlanır.
vahələrə ən çox saxarada, cənubi qərbi asiyada, mərkəzi asiya rast gəlinir.

bu ərazilər qədim dövrdən ucsuz- bucaqsız səhraların ağla gəlməyən yerlərində yerli sakinlər tərəfindən kəşf olunmuşdur. məsələn:
liviya ərazisində yerləşən ğadames vahəsi islam öncəsi yaşayış məskəni olmuşdur.
vahələr insanlara üzərindəki daimi yaşayışdan əlavə səyahət vaxtı da xidmət edir.

xüsusən isti səhralarda səhra miniyi burada suvarılır və vahənin ağaclarının kölgəsində yolçular dincəlirlər.

vahənin bir ayri önəmi onun "səhra kompası" olmasıdır.
yenə liviyada böyük səhranın istiqamətləri iki böyük vahə- şimalda avcila, cənubda kufra vasitəsi ilə təyin edilir.
vahə sözünün yunanca qarşılığı oasis sözüdür ki, bir çox qərb dillərində vahə üçün oasis sözü işlədilir.
vahə sözü isə, ərəb mənşəlidir.