bədii ifadə vasitələri

azərbaycan dilinin üslubiyyat bölməsində bəhs edilir. aşağıdakılardır:
1) epitet. bu və ya digər predmetin qeyri-müstəqil, məcazi əlamətini göstərən tə'yinə epitet, yaxud bədii tə'yin deyilir. epitet yunan sözü olub əlavə deməkdir. bədii əsərdə mə'nanı qüvvət-ləndirmək, müəyyən bir cəhəti diqqətə daha qabarıq çatdırmaq üçün həmin fikri ifadə edən sözə qüvətləndirici, tə'yinedici söz artırılır. məs: ağır söz, yuxulu torpaq, dərin zəka, şirin yuxu və s.
aşağıdakı misallarda işlənən epitetlərə diqqət edək:
çənlibeldən səni deyib gəlmişəm,
alma gözlü, qız birçəkli qırat gəl.
və ya:
açır qızıl şahinlərim göy üzündə qanadını,
yazır mavi üfüqlərdə ana yurdun mərd adını.
bu misallardakı “alma gözlü”, “qız birçəkli”, “qızıl şa-hin-lə-rim” sözləri epitetidir.
bə'zən bir sənətkarın işlətdiyi uğurlu epitetlərdən başqa sənətkarlar da istifadə edirlər ki, bunlara müqəyyəd epitetlər deyilir. məs: kaman qaşlı, tuti dilli, sərv boylu və s.
2) təşbeh (bənzətmə). bu və ya digər predmetin diqqəti çə-kən əlamətinə görə başqa bir predmetə oxşadılmasına təşbeh, ya-xud bənzətmə deyilir. təşbeh sözü ərəb mənşəli olub oxşatmaq, bənzətmək mə'nasını ifadə edir. məcazın sadə növlərindən olan təşbehin tərkib hissələri aşağıdakılardır:
a) bənzəyən, b) bənzədilən, c) bənzətmə qoşması, ç) bən-zət-mə əlaməti. təşbehin iki forması var:
1. kimi, tək, elə, bil, sanki və s. qoşmalarla – qrammatik əla-mət-lərlə düzələn təşbehlər. məs: buz kimi soyuq adam. əlləri san-ki qızıl idi. elə bil damdır. lalə tək qızarmaq üz qay-da-sı-dır və s.
bu yolla düzələn təşbehlərə müfəssəl təşbehlər (bən-zətmə-lər) deyilir.
2. həmin qrammatik əlamətlərin iştirakı olmadan düzələn təşbeh-lər. məs: dəhanın püstədir, dişlərin inci. gözləri ahu gözüdür və s.
bu yolla düzələn təşbehlər mükəmməl təşbehlər adlanır.
3) metafora (istiarə) bədii dildə geniş yayılmış məcaz növlərindən biri də metaforadır. bu və ya digər predmetin, hadisənin əlamətinin həmin predmetin, hadisənin adı çəkilmədən başqasına (başqa predmetə, hadisəyə) köçürülməsinə metafora (istiarə) deyilir.
metafora yunan sözü, istiarə isə ərəb sözüdür. hər iki söz “köçürmək” mə'nasını verir. aşağıdakı nümunələr diqqət edək:
əzizim ulu dağlar,
çeşməli, sulu dağlar,
burda bir qərib ölmüş,
göy kişnər, bulud ağlar.
və ya:
qış günəşi uzaqdan yorğun-yorğun
baxırdı yamaclara.
birinci misalda at və insana məxsus olan əlamətlər göyün və buludun, ikinci misalda isə insana xas cəhət (baxmaq) günəşin üzərinə köçürülmüşdür.
4) metonimiya. yunanca “metonomadro” sözündən yara-nan bu terminin mənası “ad dəyişmə” deməkdir. fikri qüvvət-lən-dirmək üçün bir sözü başqa bir sözlə əvəz olunan bu məcaz nö-vünə ədəbi dildə və adi danışıqda tez-tez təsadüf olunur. mə-sələn: nəbatini təkrar-təkrar oxumuşam. mə'lumdur ki, bu misalda söhbət nəbatinin əsərlərinin təkrar-təkrar oxun-masın-dan gedir.
aşağıdakı misallar metonimiyaya aid nümunələrdir:
salon heyrət içindədir… sükut edir başdan-başa…
güləcəksən hər bir zaman,
azərbaycan, azərbaycan!
“danışır bakı”, “göstərir təbriz” və s.
5) simvol (rəmz). simvol yunanca “simvolon” sözündən olub şərti əlamət mə'nasını bildirir. bu termin ədəbiyyatımızda çox zaman rəmz kimi də işlənir. rəmz ərəb sözü olub işarə ilə müəyyən məqsəd anlatmaq, müəyyən fikir ifadə etmək mə'nasını bildirir.
ədəbiyyatda bir sözlə müəyyən fikrin üstüörtülü şəkildə ifadə olunmasına simvol deyilir.
simvoldan həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatda geniş is-ti-fadə olunur. göyərçin - sülh, leyli, məcnun, fərhad – sə-da-qət-li aşiq, şir – qüvvət, güc, canavar – acgözlük, tülkü – hiylə-gə-r-lik simvolu – rəmzidir.
6) kinayə. kinayə ədəbi dildə geniş yayılmış bədii ifadə vasitələrindəndir. bədii təsvir vasitələrindən fərqli olaraq, ifadə vastələri cümlə, tam fikir şəklində çıxış etdiyi üçün bunlara poetik sintaksis, yaxud sintaktik fiqurlar da deyilir.
sözün zahirən müsbət mə'nada deyilib, əslində mənfi mə'na bildirməsinə kinayə deyilir. bu termin çox zaman ironiya adı ilə də işlədilir. kinayə ərəb sözü olub tə'nə etmək, toxunmaq, ironiya isə yunan sözü olub hiyləgərlik, istehza deməkdir.
kinayənin ən kəskin forması tə'riz adlanır ki, ədəbiy-yat-şü-naslıqda buna sarkazm da deyilir.
məzmununa görə kinayənin iki növü var:
1) yumorlu kinayə. məs: ə, bu lap əjdahadır ki (qorxaq, bacarıqsız adam haqqında). maşallah, nə gözəlsən (çirkin ada-ma müraciətlə) və s.
2) satirik kinayə. məs: bizi ağ günə çıxartdı (işini bacar-mayan rəhbərlər haqqında) və s.
7) bədii sual. əsərin emosional tə'sirini artırmaq, oxucu və dinləyicidə hiss-həyəcan doğurmaq məqsədilə fikrin sual tərzin-də, formasında ifadə olunmasına bədii sual deyilir. məs:
məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?
fələklər yandı ahimdən, müradım şəmi yanmazmı?
8) bədii təzad. bədii əsərdə məzmunca bir-birinə zidd iki anlayış və ya vəziyyətin qarşılıqlı şəkildə verilməsinə təzad de-yilir. ədəbiyyatşünaslıqda buna antiteza da deyilir. təzad əsasən aşağıdakı yollarla yaranır:
1) bir cümlədə bir-birinə zidd olan iki sözün işlədilməsi yolu ilə. məs: yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir,
yamanlığa yaxşılıq ər kişinin işidir.
və ya;
tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm,
müqəyyəd oldu ol azad gördüyün könlüm.
2) bir-birinə zidd olan hadisə və əhval-ruhiyyənin verilməsi yolu ilə. məs: bomboz səhrada, istinin adamın başına qor ələdiyi susuz biyabanda məğrur görkəmi ilə təbiətə meydan oxuyan yaşıl sərvin kölgəsində iki adam baş-başa verərək söhbət edirdi.
9) təkrir. eyni sözün, yaxud söz qrupunun, ifadənin təkrar olunmasına təkrir deyilir. təkrir bədii əsərin emosional tə'sirini artıran ifadə vasitələrindəndir. məs: qayaları sökün! sökün!
təkririn növlərindən biri anaforadır. sözün mə'nası eyni başlanğıc deməkdir. misralar, yaxud cümlələr eyni sözlə baş-la-yırsa, bu zaman anafora yaranır. məs: mən düşmənəm sizin qan içində üzən təxtü tacınıza! mən düşmənəm sizin insan əti yeyən ikibaşlı qartalınıza!
yaxud:
alqış o boyasız, rəngsiz üzünə,
alqış o hiyləsiz, təmiz sözünə,
alqış əmdiyimiz halal südünə!
təkririn növlərindən biri epifora adlanır. anaforanın əksi-nə olaraq epiforanı misra və cümlələrin sonunda təkrarlanan söz-lər yaradır. məs:
ürəyimdən səslər gəlir: ingilisdir! ingilisdir!
yaxud: eyni süxəndanan, bu günlər bir hidayət vəqtidir,
ülfətü ünsiyyətə dair xitabət vəqtidir.
10) mübaliğə. bədii əsərdə nəzərə çatdırılacaq hadisə, hiss və həyacanın qəsdən əslində olduğundan daha güclü, qabarıq ve-rilməsinə mübaliğə deyilir. mübaliğə ərəb sözüdür və şişirtmək, üs-tünlük vermək, böyütmək, artırmaq mə'nasını bildirir. müba-li-ğəyə bə'zən şişirtmə də deyilir. məs: yeddi batman düyünün plo-vu, yeddi şaqqa qoyun əti koroğlunun bir oturumluq yeməyi idi.
yaxud:
kuhkən künd eyləmiş min tişəni bir dağ ilə,
mən qoparıb atmışam min dağı bir dırnağ ilə.
11) litota. litota yunan sözü olub, kiçiltmək, əhəmiy-yət-siz-ləşdirmək mə'nasını bildirir. mübaliğənin (şişirtmə) əksi olan litotadan (kiçiltmə) müəyyən hadisəni, əşyanı əsərin ideyasına uyğun olaraq, əslində olduğundan daha zəif, kiçik şəkildə nəzərə çatdırmaq üçün istifadə olunur. məs:
eldarın dəstəsi gəlir irəli,
qırır sərçə kimi bizimkiləri.
yaxud:
qorxudan dovşan kimi tir-tir əsən haykaz gizlənməyə siçan deşiyi axtarırdı.
12) inversiya. bu söz latın sözü olub, yer dəyişmək de-mək-dir. nitqin, ifadənin bədii tə'sirini artırmaq məqsədilə sözlərin qram-matik ardıcıllığının qəsdən pozulmasına inversiya deyilir. məs: məhəmmədhəsən əmi olardı on-on iki yaşında ki, atası ha-cı rza vəfat elədi… yaxşı dövlət qalmışdı mərhum atasından: ne-çə zəmilər, neçə ilxılar, nə qədər fərş, çoxluca pul…
ps: editlər yaxında gələcək.

mənbə: azərbaycan dili dərslikləri.
sifarişi verən: krisnayayoxarcunayahe
-daha çox yazıb oxumaq üçün sözlükdə qeydiyyatdan keçməyi unutmayın.

sözlərdəki poetika

bilmirəm fikir vermisiz ya yox, bir çox sözlər var ki, hər birinin özünəməxsus formada dadı, yaşatdığı hiss-həyəcan, duyğusu var. yəni sözü eşidəndə müəyyən qədər təsəvvür yaranır ifadə etdiyi nəsnə barədə. məsələn, sərin, soyuq, buz sözləri. bunların özlərində bir donuqluq, üşütmə hissi, aşağı hərarət var. bəlkə də, bu birbaşa psixoloji məqamdır ki, "s" eşitdiyimiz vaxt beynimizdə soyuq küləklərin pəncərədən, qapıdan sızdığı vaxt çıxardığı səslər qeyri-ixtiyari bizə təsir edib.
bundan başqa, "yumşaq", "şirin" və sairləri də misal göstəriləsi tipdəndir.