nərmin quliyeva

Xəbəri sosial medianı ikiyə bölən cinayət qurbanı olan 10 yaşlı qız. Belə ki, cinayətin təqsirkarının açıqlanması sosial şəbəkə istifadəçilərini bu açıqlamadan şübhə duymayıb ilkin Süleymanova nifrətini qusan və buna inanmaqdan imtina edib hadisənin qurma, ört-basdır olduğunu düşünən iki kütləyə ayırıb. Öz qismi müşahidəmə əsaslanaraq, ikinci qrupun çoxluq təşkil etdiyini deyə bilərəm.

BBC Azərbaycan'da yayımlanan xəbərə görə, ilkin Süleymanovun cinayətdən təqsirkar bilinməsi ailəsi tərəfindən həqiqətə uyğun qəbul edilməyib:
https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-51023124

paris katakombaları

Paris şəhərinin altında uzun və qarışıq tunelləri ilə bir labirintdən heç də geri qalmayan, təbiri caizsə, yeraltı qəbiristanlıq. Katakombalar 18-ci əsrdə Parisdəki dolmuş Les Innocents qəbiristanlığındakı ölüləri köçürmək məqsədilə tikilmişdir. 6 milyona yaxın insan qalıqlarının Paris Katakombalarında yerləşdirildiyi güman olunur. Yerli əhali və turistlərin marağını cəlb edən bu yeraltı tikilinin kiçik bir hissəsi xalqa açıqdır, lakin müəyyən edilmiş həddi keçmək qeyri-qanunidir.

Bu katakombalarda maraqlı hadisələrdən biri orada kimliyi naməlum itmiş bir şəxsin çəkdiyi videonun internetə yayılmasıyla gündəmə gəlmişdir. Belə ki, bu şəxs katakombaların dərin tunellərindən birində irəliləyərkən ani şəkildə arxasını dönərək qaçmağa başlayır və hətta bir qədər qaçdıqdan sonra yeganə işıq mənbəyi olan kamerasını belə yerə atır. Onu qaranlıq tunellərdə qaçacaq qədər nəyin qorxutduğu sirli olaraq qalır. Sonrasında kamera özünü "katafil" adlandıran bir qrup tərəfindən tapılır və video internetə yayılır. Çəkilişin 1990-lara aid olduğu güman edilir.

Videonun orijinalı youtube'dan silinmişdir, lakin katakombalar barədə qısa sənədli filmdə yer alır (3:33):
https://www.youtube.com/watch?v=yxJkMlqYrys&t=3m33s

Bütün bunlara baxmayaraq, hadisənin doğruluğu hələ də müzakirə olunur.

(baxma: Paris Katakombalarında itən sirli adam)
(baxma: Catacombs of Paris)

ok boomer

bu sifarişi verən: albert einstein
Açıqfikirli olmayan yaşlı fərdləri yola vermək və düşüncələrinin önəmli olmadığına işarə etmək üçün işlədilən ifadə. Hərfi mənada, ifadənin hədəfi baby boomer generasiyasıdır.

4 Noyabr 2019 tarixində Yeni Zelandiya "the Green Party" parlament üzvü Aotearoa Chlöe Swarbrick tərəfindən işlədilməsi də məşhur caselərdən biridir:

(youtube: )

implicit association test

Müxtəlif sosial qruplara (irq, gender, seksual orientasiya, əlillik, bədən forması, din və s. əsaslı) qarşı şüuraltı favoritizmi ölçən test. Misal üçün. bu testi yerinə yetirərək şüuraltı şəkildə hansı irqə daha çox üstünlük hissi bəslədiyinizi öyrənə bilərsiniz.

Testdə sizdən pozitiv və neqativ məna oyadan sözləri uyğun klavişləri basaraq qruplaşdırmağınız tələb olunur. Daha sonra isə, həmin klavişləri istifadə edərək iki müxtəlif sosial qrupa aid olan ifadə və ya şəkilləri (qadın - kişi, heteroseksual - homoseksual, müsəlman - xristian; hansı qrupu seçdiyinizdən asılı olaraq) qruplaşdırmalısınız. Son mərhələdə klavişlərin yerini dəyişməklə həmin qruplaşdırmaları yenidən yerinə yetirirsiniz. Test ilkin və son mərhələdəki orta cavab vermə müddətini müqayisə edərək nəticə çıxarır.

Testi yoxlayan 70% subyektin ağ irqə qarşı avtomatik üstünlük hissi bəslədiyi qeydə alınıb.

Əlbəttə, test nəticələrinin dəqiqliyi bəzi psixoloqlar tərəfindən hələ də müzakirə olunur.

https://implicit.harvard.edu/implicit/

(bax: stereotip)
(bax: cognitive bias)

spotlight effect

insanların başqaları tərəfindən həqiqətdə olduğundan daha çox nəzərə çarpdıqlarını düşünmələrini ifadə edən sosial-psixoloji termin. Misal olaraq, ictimai bir məkanda gəzərkən köynəyinizdə kiçik bir ləkə tapırsınız və yanınızdan keçən hər kəsin həmin ləkəni gördüyünü düşünüb utanırsınız. Halbuki, həqiqətdə, bəlkə də, çox az insan ləkəni görmüşdür və ya heç kəs fərqinə varmamışdır.

Fiziki görünüşümüzdən əlavə olaraq, duyğularımızın da başqaları tərəfindən aydınca seçildiyi yanılğısına düşə bilirik. Məsələn, yalan danışdıqda qarşımızdakı fərdin yaşadığımız daxili həyəcan və dissonans hissini duyaraq yalan danışdığımızın fərqində olduğunu düşünə bilərik, lakin, bəlkə də, aldadıldığına ehtimal belə vermir.

the second sex

ikinci Cins (orijinal adı: Le Deuxième Sexe). Eksiztensiyalist və feminist filosof* Simone de Beauvoir'ın 1949-da qələmə aldığı fəlsəfi-feminist əsər. De Beauvoir bu əsərində tarixin müəyyən dövrlərində qadının kişi ilə müqayisədə ikinci planda, periferiyada qalma səbəblərini analiz edir. O, kitabın girişində qadının "Digər" olaraq qiymətləndirilməsi və digər olaraq kişi tərəfindən qurulan bir varlıq olması problemlərinə toxunur və yazır: "Qadın kişiyə nəzərən müəyyənləşdirilir və fərqləndirilir, lakin kişinin kimliyi sadəcə özünə nəzərən təyin olunur. Kişi insan modelini təmsil edir (man is the Default). Kişi subyektdir, mütləq olandır (the Absolute), qadın isə "Digər"dir (the Other)". De Beauvoir təbii ki, bu situasiyanın bir problem olduğunu və bunun aşılmasının lazımlı olduğunu da qeyd edir.

Əsərin birinci cildinin ikinci bölməsində artıq qadının keçdiyi tarixi inkişaf prosesindən bəhs edilir. De Beauvoir'a görə qadınların ikinci planda qalmasının fundamental səbəbi doğum etmə qabiliyyətinin qadına bağışlanmasıdır. Qədim zamanlardan doğum etmək, nəticəsində uşağa baxmaq qadınları kişilər ilə birgə savaşlarda iştirak etməkdən məhrum etməklə bərabər onlarda qorunma ehtiyacı da yaradırdı. Hətta amazonların bu handikapı və məsuliyyəti üzərlərindən atmaq üçün könüllü şəkildə döşlərini zədələdikləri də deyilir. Hamiləlik, doğum etmək onların iş qabiliyyətini azaldırdı və uzun müddət impotentliyə həbs edirdi, bununla bərabər onlar özləri və uşaqları üçün qorumaya, ovçuluqdan və balıqçılıqdan əldə edilən qidaya ehtiyac duyurdular (kişilərin köməyi ilə).

Bundan əlavə, De Beauvoir işçi qüvvəyə ehtiyac duyulan zaman qadınların doğum etmə bacarıqlarına baxmayaraq yenə də ən üst dərəcəni edə bilmədiklərini yazır. Buna səbəb insanın sadəcə çoxalan və həyatda qalmağa çalışan bir növdən - bir heyvandan daha artığı, həmişə özünü, heyvan təbiətini aşmağa çalışan bir varlıq olmasıdır. Doğum etmək isə, insanı heyvandan fərqləndirmək üçün yetərli olmayan bir təbii prosesdir.

De Beauvoir'a görə doğum bir fəaliyyətdən daha çox təbii bir funksiyadır, çünki doğumda bir layihə, heyvanüstü bir şey yoxdur. Doğum etməklə qadın sadəcə həyatı davam etdirir. Bununla bərabər, qadın sadəcə günbəgün ev işləri ilə məşğul olmaqla yeni heç bir şey yaratmır, və özünü təkrara həbs edir. Kişi üçünsə, vəziyyət çox-çox fərqlidir; o, qrupa bir işçi arı kimi xidmət etmir, əlavə olaraq öz heyvan təbiətini aşmağa yönəlik layihələrlə məşğul olur: alətlər hazırlayır, onlardan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edir (məs: ov üçün), kanoelər düzəldib dənizlərə hakimlik edir və s. Bu layihələrlə kişi öz gücünün fərqinə varır. Kişilərin ov və balıqçılıqda əldə etdiyi müvəffəqiyyət bütün qrup tərəfindən alqışlanır, kişi bu layihələrdə öz insanlığını tapır.

"Qadının üzərindəki ən pis lənət onun savaşlardan kənarda qalmasıdır" - De Beauvoir yazır. Ovda, savaşlarda iştirak edən kişi öz həyatını riskə atır və bu risk onu və klanının dəyərini yuxarı qaldırır. Həyat verməklə yox, həyatını riskə atmaqla kişi bir daha öz heyvan təbiətini aşır. Bu səbəbdən insanlıq boyu üstünlük doğum edən yox öldürən cinsə bəxş edilmişdir. Qadın da kişinin müvəffəqiyyətinin alqışlandığı festivallara qatılır. Onun bədbəxtliyi biolojik olaraq taleyinin həyatı təkrar etdirmək olmağıdır. Lakin onun gözlərində həyat onu var olmaq üçün lazım olan səbəblərlə təmin etmir, hansı ki bu səbəblər həyatdan daha önəmlidir.

De Beauvoir Hegel'in ağa və kölə (Master and Slave) dialektikasından ilhamlanaraq belə bir qarşılıqlı əlaqənin qadın və kişi cinsləri arasında da olub-olmadığını sorğulamağa başlamışdır. Bu dialektikada ağa öz həyatını riskə ataraq kölə üzərində bir güc əldə etmişdir. Halbuki, kölə də tanınma savaşında gücü əldə etmək üçün özünü riskə atmışdır. Qadın və kişi məsələsində isə vəziyyət fərqlidir. Onlar arasında heç bir savaş olmamışdır, qadın həyatı təkrarlamaqla özünü riskə atmış da deyildir. Bu səbəbdən Hegel'in tanımı təkcə qadına aid edilir: "Digər [şüur] asılı şüurdur, onun həyatı başqa bir varlıq tərəfindən verilmişdir". Lakin bu ilişki güc vasitəsilə idarə olunan ilişkidən fərqlidir, qadın özü kişi tərəfindən təyin edilmiş dəyərləri, qaydaları tanıyır və qəbul edir.

Qeyd: Kitabı hələ də oxuyuram, edit gəlmə ehtimalı var.

robert cialdini

The Psychology of Persuasion (Razı salmanın psixologiyası) kitabının yazarı olan psixoloq. Kitabında insanları bir mövzuda razı salmanın 6 əsas prinsipini təsvir edir:
1. Reciprocation (Qarşılıqlıq);
2. Consistency (Tutarlılıq/Davamlılıq):
3. Authority (Hakimlik/Status);
4. Liking (Bəyənmə);
5. Social Proof/Consensus (Sosial təsdiq/fikir birliyi, konsensus);
6. Scarcity (Nadirlik).

Kitabın pdf versiyası mövcuddur:
ingiliscə:
https://www.elibrary.bsu.az/books_400/N_232.pdf

groupthink

qrup düşüncəsi. Qrupdaxili harmoniyanın pozulmaması xatirinə üzvlərin qrupu hər hansı bir tapşırığı yerinə yetirmək üçün verilən qərar ilə bağlı qrupdaxili və qrupxarici tənqid və əks fikirlərdən təcrid etməsi ilə müşahidə olunan sosial psixoloji fenomen. Yəqin ki, nə zamansa bir qrup ilə işləyərkən qrupun verdiyi qərara qarşı əks fikirləriniz olduğu halda qrup ahəngini pozmamaq və qrupa uyğun görünmək üçün tənqidinizi dilə gətirməmisiniz və ya digər qrup üzvləriniz də bu şəkildə edib. Adətən bir nəfər ortaya bir fikir atır, çox fikirləşmədən bir neçə nəfər kor-koranə razı olur, razı olmayanlar isə qrupdaxili uyğunluğu pozmamaq üçün və ya tənqid olunamamq, reaksiya almamaq üçün çəkindiklərindən susur ya da əks fikirlərini dilə gətirmək halında razılaşanlar tərəfindən stereotipləşdirilir və, beləliklə, kortəbii şəkildə çox düşünülmədən, analiz olunmadan tapşırığın həllinə dair bir qərar verilir.

Groupthink qrup qərar vermə mexanizminə mənfi təsir etdiyi üçün qrup məhsuldarlığı üçün olduqca təhlükəli sayıla bilər. Buna görə işlədiyiniz qrupda groupthink'in baş verib-vermədiyini öyrənmək üçün groupthink'in aşağıdakı simptomlarına nəzər yetirə bilərsiniz:

1. Həssassızlıq illüziyası (illusion of invulnerability): qrup üzvləri optimist mövqe tutduqları üçün mümkün təhlükələri nəzərə almırlar və risk almağa hazırdırlar.

2. Qrup qayda-qanunlarına sorğulanmayan inanc (unquestioned belief in the group's morality): qrup üzvləri nə olursa olsun qrup qaydalarının doğru və moral olduğunu düşünürlər.

3. Rasionallaşdırma (rationalization): qrup üzvləri verdikləri qərarı rasionallaşdıraraq bu qərarın doğruluğuna özlərini və bir-birilərini inandırırlar, halbuki qərar özü çox da rasional deyildir.

4. Sterotipləşdirmə (stereotyping): Qrup üzvləri öz qrup qaydalarına və qərarlarına o qədər qətiliklə inanırlar ki, qərarlarına əks fikir bildirən qrupxarici fərdləri stereotipləşdirirlər.

5. Konformizm təzyiqi (conformity pressure): Qrup üzvləri qrup qərarına əks fikir bildirən qrupdaxili fərdlərə təzyiq göstərir. Misal olaraq: "əgər qərarı bəyənmirsənsə, qrupdan çıxa bilərsən".

6. Özünü senzura ( self-censorship): qrup üzvləri digərləri tərəfindən təzyiqə məruz qalmamaq üçün tənqidlərini və əks fikirlərini səsləndirmir.

7. Birlik illüziyası (illusion of unanimity): qrup üzvləri tənqidlərini susduqları üçün qrup daxilində saxta bir fikir birliyi illüziyası yaranır. Sanki bütün üzvlər eyni fikirdəymiş kimi bir hiss görünür, halbuki elə deyil.

8. Mühafizəçilər (mindguards): bəzi qrup üzvləri qrupu verilən qərara əks gedən qrupxarici neqativ informasiyadan qorumağa çalışırlar.

groupthink'i minimallaşdırmağın yolları:
-Obyektiv olmağa çalışmaq;
-Qrupdaxili fərdlərdən və qrup xaricindən gələn tənqidlərə, əks fikirlərə açıq olmaq;
-Qrupu hissələrə bölüb daha sonra yenidən birləşərək yeni fikirləri mübadilə etmək.

Bu qısa animasiya groupthink fenomeninin izah edir:

(youtube: )

actor-observer effect

Fərdin öz müvəffəqiyyətsizliyini izah edərkən şəraitə/situasiyaya bağlı xarici faktorlara istinad etməsi, lakin başqasının müvəfəqqiyyətsizliyinin səbəbini isə tamamilə onunla bağlı fərdi daxili faktorlara bağlaması meyilliliyi. Misal üçün, imtahandan kəsildiyinizdə bunun səbəbinin müəllimin sualları çətin salması, dostunuz kəsildiyində isə yetərincə hazırlaşmamağı olduğunu düşündüyünüz halda actor-observer effektini nümayiş etdirmiş olursunuz. Qısaca, actor (davranışı icra edən) olduğunuz halda müvəffəqiyyətsizliyinizin səbəbi situasiyaya bağlı faktorlar, observer (müşahidəçi) olduğunuz halda isə müşahidə etdiyiniz fərdin müvəffəqiyyətsizliyinin səbəbi situasiya yox sırf onunla bağlı faktorlardır. Actor-observer effect fundamental attribution error'ın bir komponentidir.

ultimate attribution error

Fundamental attribution error'ın qrup səviyyəsindəki forması olub fərdlərin öz qruplarının müsbət davranış və ya nailiyyətini qrupdaxili faktorlara, digər qrupun müsbət nailiyyətlərini isə qrupxarici faktorlara bağlaması xətası. Eyni zamanda bu fərdlər öz qruplarında baş verən mənfi davranış və uğursuzluğu qrupxarici, digər qrupda baş verənləri isə qrupdaxili faktorlara istinadən açıqlamağa meyillilik göstərirlər.

Misal: Futbol oyunu.
1. A komandası oyunu qazanır. A komandasındakı fərdlər öz uğurlarının səbəbini qruplarının bacarıqlı, güclü, çevik (qrupdaxili faktorlar) olmasında görür. Eyni zamanda B komandasının uğursuzluqlarını da onlarının zəif (qrupdaxili faktor) olmaqlarında görür.

2. A komandası oyunu uduzur. A komandasındakı fərdlər müvəffəqiyətsizliklərinin səbəbini həmin gün yetərincə sadəcə şanslı (qrupxarici faktor) olmamaqlarında görür. B komandasının oyunu qazanmasının səbəbini də sadəcə şanslı olmalarına bağlayır.

(bax: fundamental attribution error)
(baxma: attribution theory)
(baxma: ingroup bias)
(bax: self serving bias)