Azərbaycanda əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı olduğunu bildirdikdə əksərən orta yaşlı insanlar tərəfindən deyilən ifadə. Bunun digər bir varinatı isə "pis yaşamırıq ki, ac deyil, yalavac deyilik, yeməyimiz, içməyimiz var."-dır.
Həqiqətən də, ölkədə əhalinin yeməyə kifayət qədər yeməyi və içməyə də suyu vardır. Əksəriyyət isə ac deyil. Yaxşı, gəlin baxaq görək Azərbaycanda əhali nə yeyir.
Deməli, statistikaya əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur.
Eyni zamanda adam başına düşən qırmızı ət istehlakına görə Azərbaycan (adam başı 34.8 kq) Venezuella (40.94 kq), Oman (43.34 kq), Mərkəzi Afrika (35.90 kq) kimi ölkələrdən geri qalır.
Toyuq və yumurta istehlakına görə də Azərbaycan dünya üzərindəki ortalamadan aşağıdır.
Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycanda artıq çəki problemi Avropa ölkələrinin əksəriyyətindən daha çox yayılmışdır. Bu statiskaya əsasən, Azərbaycan əhalisinin 20% faizi artıq çəkidən əziyyət çəkir. Yəni hər 10 insandan 2-də artıq çəki, piylənmə problemi var.
Bunun əsas səbəbi isə düzgün və sağlam qidalanmama və davamlı olaraq karbonhidratla bəslənmədir. Düzgün və sağlam qidalanmamağın ən əsas səbəbi isə yoxsulluqdur. ABŞ-da edilən araşdırma nəticəsində məlum olub ki, yoxsulluq səviyyəsi artıqca artıq çəki problemi də artmağa başlayır. Artıq elə bir dövrdə yaşayırıq ki, yoxsulluq aclığa deyil, sağlam qidalanmamaqla artıq çəkiyə səbəb olur. Maddi vəziyyəti aşağı olan bir ailə ay ərzində yeməklə bərabər çörəkdən çox istifadə edir və bununla yanaşı makaron, kartof kimi ucuz amma karbonhidratla zəngin qidalarla bəslənir. Bu da öz növbəsində artıq çəki probleminə gətirib çıxarır. Bir sözlə inkişaf etməmiş ölkələrdə yoxsulluq artıq çəkiyə deyil, qıtlığa yol açır. Lakin nisbətdə inkişaf etmiş ölkələrdə bu problem insanlarda artıq çəki probleminin yaranmasına səbəb olur. Çünki sağlam olmayan və qida dəyəri aşağı olan qidalar daha ucuz olur.
Yəni sabah biri çıxıb "necə yəni millət acdı, hamının özü boyda qarnı var" desə, bunun səbəbi bəllidir. Çünki Azərbaycanda qidalanma vərdişi yox dərəcəsindədir.
Bu statiskaya əsasən Azərbaycanda insanlar günlük enerji ehtiyatlarının 73 faizini karbonhidratlı qidalardan alır. Aşağıdakı alıntı isə hər şeyi izah edir:
Contribution of carbohydrates in total dietary energy consumption.
- World: 63%
- Developed countries: 53%
- Developing World: 67%
- Sub-Saharan Africa: 72%
Göründüyü kimi Azərbaycan 73 faizlik göstərici ilə bu kateqoriyanın ən sonuncu hissəsi olan Sub-Saharan Africa hissəsinə daxil olur.
Karbonhidratlı qidaları üstünlük vermək Azərbaycanda olan artıq çəki və yoxsulluq problemini əslində izah edir.
Bunu da qeyd eləmək lazımdır ki, Azərbaycan tərəvəz istehlakına görə (bir il ərzində adam başı 159 kq) ortalama bir dövlətdir. Yəni əhali daha çox karbonhidrat və tərəvəz ilə qidalanır. Tərəvəzlə qidalanmağı sağlam qidalanmaq kimi qələmə vermək isə heç də düzgün deyil. Çünki tərəvəzlə sağlam qidalanmaq hər gün kartof yemək mənasına gəlmir. Belə ki sağlam və düzgün tərəvəz diyeti bahalı prosedurdur.
Toyuq əti istehlakında da yenə Azərbaycan ortalama istehlakdan aşağıdır. Yəni protein ehtiyacını toyuqla da qarşılaya bilmirik. Azərbaycanda nə ət, nə balıq, nə toyuq normal insanın protein ehtiyacını qarşılamağa kifayət edəcək qədər istehlak edilmir.
Son olaraq karbonhidratla çox qidalanmaq stress, yuxusuzluq, depressiya, hərəkətsizlik və ən əsası beynin yavaşlamasına səbəb olur. Buna görə gün ərzində balıq, cəviz, ət kimi proteinlə zəngin qidalarla bəslənən avropalı ilə enerjisinin 70 faizini karbonhidratlı qidalardan alan Azərbaycanlı arasında həmişə fərq olur. Bu faktor insanın həm mental, həm fiziki vəziyyətinə, eyni zamanda görülən işə verdiyi enerji və efforta güclü şəkildə təsir göstərir.
Azərbaycandaki market qiymətlərini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, bir insanın bir ay ərzində sağlam və balanslı qidalanması üçün minimum 400-500 (bəlkə daha da çox lazımdır, mən ən minimumunu götürürəm) manat pul lazımdır. Bu isə ortalama Azərbaycan ailəsində mümkünsüz bir şeydir. Bu cümləni yazarkən belə aylıq 300 manata ailə saxlayan tanışlarım gözümün qabağına gəlir.
Bütün bunların nəticəsində isə boz bir cəmiyyət yaranır. Əksər insanların üzündən halsızlıq, yorğunluq hiss olunur və hamının başı öz məişət problemlərinə qarışır. Əksəriyyət nə siyasətlə maraqlanır, nə özünü inkişafa səy göstərir. Çünki onların həmişə bu mövzulardan daha böyük problemləri olur. Onsuzda qidalanması yerlərdə olan əhalini bir də işəgötürənlər artıq işlətməklə daha da betər vəziyyətə salırlar. Sonda isə yaşamaq üçün yaşayan yox, ölməmək üçün yaşayan cəmiyyət formalaşır.
Azərbaycan kimi oğlanlara balacalıqdan ağır olmağın, gözü sulu olmamağın aşılandığı bir ölkədə nadir görülən bir hadisədir. Böyüdükcə daha da ağlamağa qarşı bir fobiya yaranır kişilərdə. Yaşadıqları dərdi-qəmi içlərinə atdıqlarına görə, həmin dərd qəm onların ya zahiri görkəminə, ya da səhhətlərinə təsir edir. Əmimin timsalında bunun çox yaxşı şahidi oldum.
ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı əmim oğlu şəhid olmuşdu. Xəbərdən sarsılsam da, ilk eşidəndə ağlamamışdım. Ümumiyyətlə çox nadir hallarda ağlayan biriyəm. Şəhid xəbərini alan kimi tələm-tələsik kəndə getmişdik. Yol-boyu fikir içində, qaşlarım çatıq və əsəbi idim. içimdən heç kəndə çatmaq istəyi belə keçmirdi, onsuz halım pis idi, ordakı vəziyyəti görüb daha da üzüləcəkdim. Kəndə çatdıq, maşın ilə əmimgilin evinə tərəf gedirdik. Yol boyu artıq ağlaşma səslərini yavaş-yavaş eşitməyə başlamışdıq. Bunu da deyim ki, mənə babamın adını qoyublar. Buna görə əmi, bibim oğlanları hərdən məni baba deyə çağırırdılar. Çatanda hələ cənazə evdən çıxmamışdı. Bibim məni gördü, əlimdən tutub ağlaya-ağlaya tabutun yanına gətirdi, hiss edirdim ki, artıq dözə bilməyəcəm. Bibimin tabutun yanına gələrək “qalx, görmürsən, baban gəlib” sözünü deməyi ilə mənim hönkürtü ilə ağlamağa başlamağım bir oldu. Onsuz yol boyu dolmuşdum, bibimin bu sözü ilə də bir xeyli ağladım. Həyatımda bəlkə bir iki dəfə belə ağlamışam ya yox. Özümə ələ alandan sonra gözlərim əmimi axtarmağa başladı. Onu tapıb baş sağlığı vermək istəyirdim. Tabutun ətrafında yox idi. Daha sonra onu evin arxa tərəfində tapdım. Yanında dörd beş nəfər kəndin kişiləri var idi, aralarına da sükut çökmüşdü. Sarsıldığı hiss olunsa da, ağlamırdı, özünü saxlamışdı. Baş sağlığı verib qucaqlaşdıq, sakitcə çox sağol dedi. Hiss olunurdu ki, heç danışmaq belə istəmir. Başqa vaxtı gülər üz, təbəssüm ilə məni qarşılayan əmimin üzündəki o nəşə getmişdi. Biraz dayandıqdan sonra sakitcə “qadınları sakitləşdirin, cənazəni aparaq basdıraq” dedi və evin ön tərəfinə getməyə başladılar. Əmimin bu soyuqqanlığı məni çox təəccübləndirmişdi.
Cənazəni evdən çıxardıb qəbiristanlığa aparmağa başladıq. Fikrim əmimin yanında qalmışdı, yanına gələrək dəstək vermək üçün qolundan tutdum. Bütün kənd camaatı bizim ilə gedirdi. Gedə-gedə əmimin gözlərinə baxırdım. Hələ də ilk günki kimi yadımdadı həmin gözlərdəki izdirab. Amma yenə də soyuqqanlığını qoruyub saxlamağa çalışırdı.
Qəbiristanlığa gedib cənazənin dəfnindən sonra yenidən evə qayıtdıq. Eşidən bilən gəlirdi deyə əmimgilə gələn-gedən çox idi. Mən də süfrənin salınmasına, qonaqlara çay verilməsinə kömək edirdim. Gün boyu əmim gözümə dəymirdi, çox az görsənər, gələn qonaqlar ona başsağlığı verəndən sonra yenə gözdən itərdi. Axşama yaxın hava almaq üçün evdən çıxdım və həyəti gəzirdim. Evin yanında tövlə var idi. Tövlənin qarşısından keçərkən ağlamaq səsi eşitdim və sakitcə içəri baxdım. Əmimi gördüm, qaranlıqda tövləni təmizləyirdi. Elə xısın-xısın, elə dərdli ağlıyırdı ki, sanki çəkdiyi əzabı gizlədirdi, heç kimin bundan xəbəri olmasın istəyirdi. Hərdən əlində olan köhnə dəsmal ilə gözünü silir, digər əlindəki yaba ilə malların yeyərkən dağıtdığı otları bir yerə yığmağa çalışırdı. Yerimdəcə donub qalmışdım. Birinci yanına gedib təsəlli vermək istədim, sonra fikirləşdim ki, məni görsə özünü yığışdıracaq yenə həmənki vəziyyətinə qayıdacaq. Heçnə etmədim, elə tövlənin çölündən ağlaya-ağlaya iş görməsinə baxdım. Dəhşətli mənzərə idi, burda olduğumu bilməsin deyə biraz orda qaldıqdan sonra sakitcə oradan uzaqlaşdım. Uzaqdan tövlədən dəsmal ilə gözünü silə-silə çıxdığını gördüm. Tövlədə çıxartdığı soyuqqanlılıq paltarını yenidən geyinmişdi.
Bu hadisədən sonra kəndə mütəmadi gedib gəlmişəm. Amma əmim ilə uzun-uzadı söhbətim olmamışdı. Elə hal-əhval soruşurdum. Amma bir şeyin fərqinə varırdım ki, günü-gündən zəifləyir. Yaşlı olsa da, kənd işləri onu cavan saxlamışdı. Amma bu hadisədən sonra beli bükülməyə, saçları ağarmağa başladı. 1 il ərzində bəlkə 10 yaş qocalmışdı əmim. Yenə məni görəndə gülüb etsə də, əvvəlki can fəşanlığı, nəşəsi yox idi. Əmim oğlunun da iki körpə uşağı və həyat yoldaşı var idi. Onların yükü də əmimə qalmışdı artıq. Oğlunun dərdi azmış kimi, bir də nəvələrini böyütməli idi.
Bugün də bir məsələ ilə bağlı şəhərə gəlmişdi. Məhkəmə işi var idi deyə mənlə də görüşməli idi. Məsələni müzakirə edirdik. Bu vəsilə ilə o gündən bəri ilk uzun söhbətimiz baş tutmuşdu. Bir insan iki ildə nə qədər dəyişə bilər onun şahidi oldum. Həm xarakteri dəyişmişdi, həm də zahiri görünüşü. Hər “rəhmətlik əmin oğlu” deyəndə onu qəhər basır, sonra özünü toparlayıb yenə danışığına davam edirdi. Deyib gülən, enerji ilə dolu biri həyata küsmüş bir adama çevrilmişdi. Gözlərindəki izdirab hələ də eyni qalmışdı. Yeriyişi belə dəyişmişdi. Hiss olunurdu ki, içinə atdıqları həm ruhən, həm də cismən ona təsir edir.
Sağollaşana yaxın kiçik də olsa, nəsə etmək istədim. Fikirləşdim ki, indi əmimə nə versəm, onu xoşbəxt edə bilmərəm. Yaşlı-başlı adamdı, nə verim. Versəm belə, yalandan da olsa güləcək, çox sağol deyib, yenə eyni vəziyyətinə qayıdacaq. Mən də nəvələrinə şirniyyatdan tutmuş oyuncağa qədər pulum nəyə çatırsa alıb verdim ki, bunu balacalara verərsən. Uşaqları xoşbəxt etmək əmimi xoşbəxt etməkdən daha asan idi çünki. Həm də uşaqların sevincini görüb onun da üzündə gülüşə səbəb olacağamsa, nə mutlu mənə.
Məktəb vaxtı bir sinif yoldaşım var idi. Hər cümlənin sonuna ‘ə’ artırırdı. “Salam ə”, “çıxanda məni gözlə ə”, “müəllim evə nə verib ə” kimi. Hərdən də fikrini sadəcə ə deməklə çatdırırdı. Nəsə danışırdın, danışırdın, sonda ə deyirdi. Başa düşdüm demək idi bir növ. Bunu da qəsdən etmirdi, tikə çevrilmişdi. Dərs danışanda nə qədər demək istəməsə belə hərdən özünü saxlaya bilməyib uzun cümlənin sonuna ə əlavə edirdi. Bizdə gülməkdən uğunub gedirdik. Xətrini çox istəyirdim, mənimlə də yaxın idi. 9-cu sinifdə həmin məktəbdən çıxdım. ondan sonra əlaqə biraz azalmışdı. o da məktəbi bitirən kimi əsgər getmişdi deyə əlaqəmiz yerli-dibli kəsilmişdi. Bayaq da wpda tanımadığım bir nömrədən aldığım bu mesaj gün boyu gülümsəməyimə səbəb olar yəqin: nətərsən ə?
Hərdən ssenaristlərinin dərin dövlətdən konsultant kimi biri ilə məsləhətləşib hekayəsini yazdığından şübhələndiyim serial. Deməli, serialın 21-ci bölümündə baron Mehmet Karahanlı birbaşa Azərbaycanda olan Heydər Əliyevin hakimiyyətinə ehyam vurur. Burada Karahanlı Tombalacı Mehmetə Azərbaycana getməsi lazım olduğunu bildirir və bu sözləri deyir:
"Benim senden istediyim en kısa surede azerbaycana gitmen. Aliyevden (Heydər Əliyev nəzərdə tutulur) sonrakı azerbaycan için şimdiden sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor, yani biz iktidara geliyoruz. Azerbaycan benim için çok önemli, petrolü ise her kes için önemli. Git ve bildiğin işi mükemmelen yap, ben çağırana kadar da sakın dönme."
(youtube: )
dəqiqə 40:55
Bu bölümün çəkildiyi ilə nəzər salsaq görərik ki (2003-cü il), həmin dövrdə doğurdan da Azərbaycanda iqtidar dəyişikliyi gözlənilirdi. Bu zaman Heydər Əliyev səhhəti ilə əlaqədar xəstəxanada yatdığına görə prezidentliyə namizədliyini ilham Əliyevin xeyrinə geri çəkmişdi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsi gözlənilsə də, yenə də ilhamın hakimiyyətə gəlməsi çoxları tərəfindən narazılıqla qarşılanırdı.
Ümumiyyətlə türklərin Azərbaycanda mövcud olan iqtidarla bağlı dərin maraqları var idi. Belə ki, Heydər Əliyevin PKK ilə qarşılıqlı əlaqəsi o dövrün bir çox siyasətçiləri və politoloqları tərəfindən irəli sürülmüşdü. Hələ Elçibəy bir ara Heydər Əliyevi PKK-ya silah yardımı etdiyinə görə məhkəməyə vermişdi. PKK-nın yaradılmasında Heydər Əliyevin barmağı olduğunu iddia edənlər belə var idi.
Elə bunlara görə, Türkiyə ilə Əliyev hakimiyyəti arasında yaxşı münasibət yox idi. 1995-ci ildə Əliyevə qarşı Rövşən Cavadovun başçılığı altında baş tutan omonçuların hakimiyyət çevrilişi cəhdində türklərin əks kəşfiyyət nümayəndələri iştirak edib. Abdullah Çatlının da içində olduğu əks kəşfiyyət nümayəndələrinin Azərbaycana gəlməsində əsas məqsədin Rövşən Cavadovun başçılığı altında olan 60-a yaxın omon polisini çevrilişə hazırlamaq olduğu deyilirdi. Lakin buna nail ola bilmirlər, qiyam yatırılır, Rövşən Cavadov öldürülür.
Serialda “Aliyevden sonrakı iktidar için sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor” deyildikdə, məncə, ilham Əliyev ilə Babataşların əlaqəsinə və Lütfi Topal ilə olan mübahisəsinə eyham vurulur. Deməli Hikmət Babataş Türkiyədə qumarxana kralı kimi tanınan biri idi, oğlu Yaşar Babataşın isə ilham Əliyev ilə sıx dostluq əlaqələri var idi. Hələ ilham Əliyevin Babataşların şəriklərindən biri olan Lütfi Topala 500 min dollar qumar borcu olduğu belə bilinirdi. Bununla bağlı ilham Əliyevin müsahibəsi də mövcuddur. Burada, təbii ki, bütün hər şeyi təkzib edir və hamısının böhtan olduğunu bildirir.
(youtube: )
Lütfi Topala olan 500 min dollar borcun qarşılığında ilham Əliyev Topalın Bakıda qumarxana açmasına icazə vermişdi və həmin qumarxananın şəriklərindən biri olmuşdu. Bu qumarxana krallarının Azərbaycandakı iqtidarla sıx əlaqəsi də var idi. Lakin bu əlaqə çox davam etmir. Belə ki, Lütfi Topal anlaşmazlıqlara görə şəriki Hikmət Babataşı öldürür. Hikmət Babataşın oğlu Yaşar Babataş Lütfi Topalı öldürmək üçün PKK ilə razılığa gəlsə də, Lütfi Topalın ölümünə nail ola bilmir. Çox keçmir ki, Lütfi Topal Abdullah Çatlı tərəfindən öldürülür.
Lütfi Topalın ölümü mediyada böyük marağa səbəb olur, eyni zamanda “susurluk raporu” adlanan təftiş hesabatında Lütfi Topal ilə bağlı araşdırma yer alır. Həmin hesabat ilham Əliyevin Topala 500 min dollar qumar borcu olması və buna görə Əliyevin ona Bakıda qumarxana açmağına icazə verməsi ilə bağlı məlumatları da özündə ehtiva edirdi. Bu xəbər həm Türkiyə mediyasında, həm də Azərbaycan mediyasında böyük əks-sədaya yol açır. Bundan sonra Əliyev iqtidarı ilə Türkiyə arasında soyuq münasibət yaranır. Heydər Əliyev Türkiyəyə planlaşdırılan böyük səfərindən üz döndərir. Türkiyə Respublikasının o zamankı prezidenti Süleyman Demirel isə bu soyuq münasibəti aradan qaldırmağa çalışırdı. O bu məqsədlə Əliyevə “Bu bir müfettiş raporudur. Bu raporda yazılanlar bağlayıcı değildir. Seni üzen birşey varsa, bana söyle” demiş, lakin Əliyev bu hesabatın onun siyasi nüfuzuna böyük zərbə endirdiyini bildirir və ən tez zamanda Topal mövzusunu bitirməyi tələb edirdi.
Bunun nəticəsidir ki, Heydər Əliyev 1998-ci ildə ölkədə fəaliyyət göstərən bütün qumarxanaları və kazinoların bağlanması ilə bağlı göstəriş verir. Belə bir göstərişin verilməsinə baxmayaraq, Heydər Əliyevin hakimiyyətinin sonuncu illərində yenə də Bakıda kazinolar və qumarxanalar fəaliyyət göstərirdi. iqtidar dəyişikliyi zamanı da bu qumarxana sahibləri siyasi dairələrə nüfuz edirdilər. Çünki bu qumarxanaların işləməsi və dayanması birbaşa iqtidardan asılı olan bir şey idi. Elə serialda Tombalacı Mehmet qumarxana kralı kimi tanınan biri idi. Bütün Qumarxanalar onun səlahiyyəti altında idi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsində qumarxana sahiblərinin rolunun olub-olmaması barədə dəqiq məlumat yoxdur. Amma ilham Əliyev prezident olandan sonra belə Yaşar Babataşla dostluğunu davam etdirir.
Bir sözlə serialda, mənim fikrimcə, bu səhnə ilə birbaşa sözügedən məsələyə incə göndərmə edilib. "Susurluk" raporu və Lütfi Topal cinayətinin üstündən xeyli müddət keçməsinə görə də Əliyev-Topal mübahisəsi çoxları tərəfindən unudulduğundan bu səhnə çox danışılmamışdı.
Hər bir insanın içində var, məncə. Qızlıq pərdəsi kimi bir şeydi. Nə zaman açılacağı bilinmir. Amma nə qədər gec açılsa o qədər yaxşıdır. Geç açılanda üstəsindən gəlmək daha asan olur, çünki müəyyən qədər formalaşmış biri buna fərqli cür yanaşır, nəinki uşaq yaşında olan biri. Elə buna görə xarici faktorlar, içində olduğun şərait, böyüdüyün ortamın bunda payı böyük olur.
Bu pərdənin uşaq yaşda açılması isə işin ən çətin qismidi. Çünki sən özün o vaxtı formalaşırsan, heç özün bilmirsən bu nədi, nə deyil, amma o səndən daha tez, daha güclü formalaşır. Buna görə uşaqlıq travmaları insanı daha qarmaqarışıq vəziyyətə salır, nəinki 25-30 yaşında yaşadığın travmalar. Dediyim kimi nə qədər tez, o qədər pis, nə qədər gec, o qədər yaxşıdı bu pərdənin açılması.
Həəəəə, bəs mənim pərdəm nə vaxt açılıb? 17-18 yaşım olardı təxmini.
Uşaqlığım maraqlı keçib, bəlkə də onda bəxtim gətirmişdi ki, uşaq olanda dost və qohum cəhətdən şanslı idim. əyləncəli, maraqlı günlərimiz olub. imkansız olmuşuq, kasıblıqla böyümüşəm, Amma isti qohum, dost və ailə ortamımız var idi. Qohumluqda vabşem. babamın adını mənə qoyduqlarına və nəsilin son beşiyi olduğuma görə hara gedirdim, əzizlənirdim. Amma həyatın sərt üzünü də gördüm. 9-cu sinifdə atam işini batırdı. heç nəyimiz qalmamışdı. Ayda çox cuzi miqdar gəlirimiz var idi, o vaxt üçün də o gəlir ilə ailə saxlamaq imkansız bir şey idi. Qardaşım 11-ci sinifdə oxuduğuna görə işləyə bilmirdi, əlqərəz mən işləməyə başladım.
11-ci sinifə qədər işlədim, padnos daşımaqdan belim də əyilmişdi. 11-ci sinifdə universitetə hazırlaşmağa başladım. 3-cü qrup idim, bilənlər də bilir, bu qrupun necə ağır olduğunu. Həmin il həyatımın ən qaranlıq illərindən biri ola bilər. Dizimi yerə qoyub oxuyurdum. imkansızlıqdan ucuz, özləri belə fənnləri düzəməlli bilməyən müəllimlərin yanına gedirdim, hansı ki sual verirdim heç cavab da ala bilmirdim. Əlqərəz nə başardımsa, özüm başardım. Ağlaya-ağlaya dərs oxuduğum günlərim belə olurdu, çünki başqa şansımın olmadığını özüm də bilirdim. etməliydim bunu. Hər yerdən izolyasiya olmuşdum, günlərlə otağımdan çıxmadığım vaxtlar belə olurdu.
indi fərqinə varıram ki, bu əslində məharət deyil idi, gücsüz və zəif idim, nəsə başarmalı idim, və bu yolla nəyisə əldə etməyə çalışırdım. Həqiqətən o zaman başqa seçimimin olmadığını fikirləşirdim. Sonda 1 sualla 700 balı qaçırdım, onu da əslində düz yazmışdım, vərəqə səhv köçürdüm. bilmirəm, heç özüm də maksimal bal toplamaq istəmirdim, dəhşət qırılmışdım. Yadımdadı bazar günü imtahanı verib, birinci gün yenə işə çıxmışdım, çünki pul lazım idi:d
Universitetə daxil oldum, ikinci şansım da qrup yoldaşlarım sarıdan oldu. Çox sağlam dostluqlar qurdum. Həyat elə bil bir tərəfdən alıb, bir tərəfdən verirdi. Amma bu da çox çəkmir, dedim axı, o pərdə bir dəfə açılandan sonra mütləq davamı gəlir.
Son bir ildi də, başıma gəlməyən qalmır. Hər şey gələndə də birdən gəlir. Qarşısını ala bilmirsən. Başıma gələnləri bir-bir danışmaq istəmirəm amma ən diblərə qədər endim, ki bu dibin sonu yoxdur, endikcə enirsən, bəs nə qazanırsan burda. Heçnə, sadəcə yekə, bomboş bir heçnə. Özünü aldadıb buna məna da yükləyə bilərsən, amma bu da sadəcə özünü aldatmadı. Adama deyərlər, mövlanasan sən, ağrı-acının insanı yüksəyə qaldırdığına inanasan. Hə, bundan dərs alırsansa, nə gözəl. Amma dərsini aldığın bir şeydirsə, əlavə yükdür. indi də tibb inkişaf edib, qızlıq pərdəsini tikirlər, bu pərdəyə nə vaxt çarə tapacaqlar görən.
Psixoloq falan da effektiv deyil. Ümumiyyətlə mental xəstəliyə görə psixoloqa getmək uşağın olmur deyə cinci hocaya getmək kimi bir şeydir. Ala xəstəlikdi bu, necə düzəldəcəksən. Cərrah zadsan, kəsib atasan bunu. elə bil qolun qopub qoluna sübhənəkə oxuyursan ki, yenisi çıxsın. təxmini 100 il sonra psixoloqların işlərinə bizim indi falçıların işinə baxdığımız kimi baxacaqlar. işini yaxşı görənlər də var, Jordan Peterson kimi bilgə biriləri sənin həyata baxış bucağını belə dəyişə bilər. Ki bu da tam həll yolu deyil. Amma əksəri “şimdi sabah kalkıb papatya çayımızı demliyoruz” modundadı.
bu işin cərrahı psixiatristdi, o da bir iki diaqnozdan sonra səni kimyasal dərmanlara yönəldir, amma bu dərmanların da n qədər yan etkiləri olur. bu da suni sağalmadı. mən vəziyyətimi çox şişirtmək istəmirəm, dərmanlara üz tutacaq qədər qarmaqarışıq vəziyyətdə deyiləm, özüm üstəsindən gələ bilərəm. gəlirəm və bacarıram da.
Di gəl ki, o boşluq dolmur. Belə baxıram, indi qazancım yerindədi. Çox rahat şəkildə bir aya özümə dördrəqəmli bir məbləğ çıxarda bilirəm. Hələ istəsəm, bundan da artıq qazanaram. Ailəmin maddi vəziyyəti də yaxşılaşıb. Amma yaşaya bilmədiyim o qədər anlar olub ki, özümdən o qədər fədakarlıq etmişəm ki, nə qədər qazansam da, maddi şeylər o yeri doldurmur.
Ən pisi bilirsiniz nədi, bütün bu yaşadıqlarımın bir növ məni fərqli və xüsusi bir insan etdiyini zənn edirdim. Yaşadıqlarıma anlam yükləyirdim. Bəlkə də bu ona görədir ki, bunların hamısının boşu-boşuna olmasını qəbul etmək istəmirdim. Və ya lap dediyim kimi olsa belə, fərqli və xüsusi insan olmağım kimin nəyinə lazımdır axı.
Bir şeyi yaxşıdır ki, müdrikləşirsən. bəlkə də 30 yaşında həyatdan çıxaracağın dərsləri 10 il öncədən çıxarırsan, amma hərdən də deyirsən ki, bu dərsləri kaş elə 30 yaşında çıxarardım.
Rus ictimai fikrində görkəmli yazıçı Lev Tolstoyun ictimai-siyasi və dini-mədəni baxışlarına verilən ad. Tolstoy hər cür dəbdəbədən qaçmağa, kənddə sadə həyat yaşamağa, maddiyyata uymamağa çağırırdı. Sonradan Tolstoyun özü də şəhərdən imtina edərək Yasnaya Polyanadakı ata-baba malikanəsinə köçmüş və orada yaşamışdı. Daha sonradan rus ziyalıları bunu "tolstovkoye oproşeniye" ( Tolstoy adiləşməsi, sadələşməsi ) adlandırdı.
Belə ki, insanların məqsədləri, həyatları mürəkkəbləşdikcə, narahatlıqları da eyni zamanda artır və insan eksiztensial sıxıntıya düşür. Halbuki, sadə şeyləri etməkdən məmnun ola bilərik. Bəlkə də, uşaqlığımızın həyatın ən şirin anı olması bununla əlaqədardır. Çünki həmin vaxtlarda ən balaca şeydən belə qane ola bilirdik. Yetkinləşdikcə isə hər şeydə anlam axtarmağa başlayırıq. Buna görə də, məmnun olmaq üçün böyük və mürəkkəb hədəflər qoyuruq. Həmin hədəflər reallaşmayanda isə, boşluğa düşürük.(bəzən reallaşanda da boşluğa düşürük, (bax: martin eden))
Oğuz Atay deyir ki, "insan həyatını anlam qədər zəhərləyən heç bir şey yoxdur."
P.s. Sözügedən məsələ ilə bağlı Love, Death & Robot adlı serialın Zima Blue adlı bölümünü izləmənizi tövsiyə edirəm.
Dağınıq, nə edəcəyini bilməyən, həyatın sonrakı mərhələsinə atılmaq istəməyən, demək istəyib də deyə bilmədiyi sözlərin verdiyi ağırlığın altında.
iyul ayının əvvəlində çox pis şəkildə düşmüşdüm, hələ də düşməyə davam edirəm. hərdən yeni biriləri ilə tanış oluram, həyatımda müsbətə doğru nəsə olur, amma ümumi yaxşıyammı, bilmirəm.
il boyu master hazırlığı, uni imtahanları, üstəgəl də işləyirdim deyə istədiyim şeylərə vaxt ayıra bilmirdim. bunun üstünə də adını belə qoya bilmədiyim, içindən çıxmaqda çətinlik çəkdiyim bir münasibət var idi. Bəlkə münasibət belə deyil idi, sadəcə mən belə adlandırıram. Müəyyən qədər istəklərimə çatdım, işdən də çıxdım, evdə qalıb martin iden sindromu yaşayırdım, bir sözlə. Siqaretə belə başladım, məktəbdə oxuyanda maraq üçün tək-tük çəkirdim, amma son 7 ildə siqaret çəkməmişdim.
bir şeyin fərqinə vardım ki, bütün qohumların gözü üstümdə imiş, iki aydı işdən çıxmışam, zəng vurmayan qohum qalmadı. Qrup yoldaşlarımın əksəriyyətinin işə girməsi və mənim onlarla müqayisə edilməyə başlanılmağım da ayrı bir dərd oldu. Əslində bikar da deyiləm, təcrübəyə gedirəm, amma məvacib yoxdu. Onlara görə uni bitdiyinə görə yaxşı bir yerdə işləməli imişəm. iş təklifləri də gəlir, sadəcə sırtıqlığıma salıb oturmuşam evdə. Çünki həqiqətən yorulmuşam. içimdən gəlmir. istəmirəm. Mental olaraq çökmüşəm. Nə deyim artıq. Təcrübəni də bacardığım qədər yola verirəm ki, işə götürməsinlər məni.
Keçən dəfə barracuda tısbağa haqqında entri yazanda yadıma düşmüşdü. Balaca vaxtı bir tısbağam var idi, başına itin oyununu açırdım. Demirəm, əzab vermək üçün edirdim, əksinə onu çox sevirdim. Elə bilirdim yaxşılığı üçün edirəm, amma tam əksinə imiş. Demək payız aylarında biologiya müəllimim vermişdi. Bala idi, bunlar da sən demə qış gələn kimi qışlayırlar, yəni yatırlar bütün qış. 1 ay oynaşdıq elədik, əlimlə yemək yedizdirirdim falan, sonra bu, yavaş-yavaş yatmağa başladı. Yatmağa başladı dediyim də gün boyu qınından çıxmırdı. Dedim indi tısbağa ölür, təcili nəsə etməliyəm. Götürdüm atdım suyun içinə ki özünə gəlsin, sudan çıxartdım o tərəfə bu tərəfə yelləyirəm, sonra yenə suya atdım, özü elə üzə-üzə suyun üzünə çıxırdı, yenə də əlimlə basırdım suyun altına. Yazıq heyvana waterboarding işgəncəsi edirdim bir sözlə, bir yerdən sonra tripə girib "malların yerini söyle" falan deyirdim. Nəsə də bunu demək olar hər gün edirdim ki, ölməsin. Səhər dururdum, məktəbə gedənə yaxın bunu soyuq su ilə oyadıb məktəbə gedirdim, gələndə də barmağımla əlləşdirirdim.
Amma çox yaxşı baxırdım, yeminə qədər hər şeyini alırdım. sadəcə elə bir psixologiyada idim ki, sanki verdiklərimin əvəzini istəyirdim. Sənə bu qədər baxıram, sənin bu qədər xərclərini çəkirəm, sən də yatma, əyləndir məni kimi fikirləşirdim. Həmin tısbağa çöldə zir-zibillə qidalanıb yaşasaydı, daha çox xoşbəxt olacaqdı sanki. istədiyi vaxt yatacaqdı, istədiyi vaxt da duracaqdı. Bir verib, beş almağa bənzəyirdi mənim o tısbağaya olan sevgim. Beləcə bütün qışı qoymadım yatsın. Yazda da bezib həyətə buraxmışdım.
Hal-hazırda özümü o tısbağa kimi hiss edirəm. Təcrübəyə belə gedəndə sanki o soyuq suya atırlar məni, axşam da evdəkilər, qohumlar barmaq edir və beləcə yatmıram. Mənim nəyimə lazımdı axı yazda qış yuxusu?
davamlı olaraq suallara məruz qalmaqdır. bugün psixoloq yanına getmişdim, hüquq oxuduğumu biləndən sonra boşanma işinin olduğunu dedi. otaqda bir saata yaxın psixoloqun ailə problemlərinə qulaq asmışam. sonda da bir-iki məsləhət verib haralara müraciət etməsinin lazım olduğunu dedim. yekun olaraq seansda mənim problemlərimdən çox onun problemlərindən danışdıq.
P.s. boşanma işini öz üzərimə götürdüm, qarşılığında da növbəti seanslara endirim təklif etdi, my honey.
Tərcüməsi "biləyə rezin ilə vurmaq" olan, daha çox depresiyadan əziyyət çəkənlər tərəfindən tətbiq edilsə də, ümumiyyətlə pis verdişlərin qarşısını almaqda insana olduqca kömək edən metod.
Metoddan istifadə etmək üçün ilk öncə hər yerdə əldə edə biləciyimiz dairəvi rezini qolbaq kimi biləyə taxırıq. Daha sonra hər dəfə depresif fikirlər beyindən keçəndə rezini dartaraq biləyə zərbə vururuq. Zərbə nəticəsində ani ağrı yaranır. Hər dəfə bunu etdikdə isə beyin ağrı ilə depresif fikirləri əlaqələndirməyə başlayır. Beyin bir yerdən sonra elə zənn edir ki, ağrıya səbəb olan şey həmin depresif fikirlərdi. Çünki nə zaman belə düşüncələr haqqında fikirləşiləndə ani ağrı yaranır. Beləliklə, beyin belə düşüncələrdən bacardığı qədər uzaq durmağa çalışır.
Belə deyim, beynimiz bizi mənəvi ağrılardan qorumağa çalışmır, ümumiyyətlə mənəvi ağrılarımız beynimizin vecinə belə deyil. Bir insan mental olaraq nə qədər çökmüş olsa da, fiziki cəhətdən sağlamdırsa, beyinə görə hər şey okaydir. Lakin əgər beyin fərqinə varsa ki, bu fikirlər mənəvi ağrı ilə yanaşı fiziki ağrı da gətirir, bacardığı qədər belə fikirlərdən uzaq durmağa çalışacaq.
Bu bir çox psixoloqlar tərəfindən mental xəstələrə tətbiq edilən metoddur. Eyni zamanda bunu sadəcə depresiyadan əziyyət çəkənlər deyil, pis verdişlərdən qurtulmaq istəyənlər də istifadə edə bilər.
Tutaq kı siqareti tərgitmək istəyirsiniz. Təbii ki, bu zibili uzun illərdir çəkirsinizsə, bunu atmaq heç də asan olmayacaq. Siqareti tərgitməyə başladıqdan sonra isə nə vaxt siqaret çəkmə istəyi gəlsə, rezinlə qola bir dəfə vurursunuz. Bir müddətdən sonra yenə beyin siqaret çəkmə istəyi ilə ağrını əlaqələndirir. Bundan sonrası da artıq hamıya məlumdur.
Özəl sektorda hansı daşı qaldırsan, altından çıxan ailə. Paşa holding, kapital bank, paşa siğorta-nı müəyyən qədər bildik, öz adlarıyla sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olurlar. Amma bir çox sahədə olan digər aparıcı müəssisələri, cəmiyyətləri araşdıranda görürsən ki, onlar da ya Paşa holdinqin törəməsidi, ya onun törəməsinin törəməsidi, ya iştirak payının çoxuna malikdir, ya da ki hansısa yolla həmin ailəyə bağlıdı. Dövlət sektoru onsuz başdan-ayağa nepotizm, özəl sektor da bunun bir tayı + monopoliya.
Təzəlikcə böyük istehsalat cəmiyyətində işləməyə başlamışam, xarici bir şirkət var idi, bizim cəmiyyətin təsis sənədlərini istədi. Təsisçilərin də hamısı hüquqi şəxs. Həm də bu təsisçi hüquqi şəxslərin də təsis sənədləri lazım idi. Bir-bir hüquqi şəxslərin ünvanlarını gəzirik. Bütün təsis sənədlərini götürəndə aydın oldu ki təsisçilər ya Paşanın törəməsidi, ya törəməsinin törəməsi, ya da ki törəməsinin törəməsinin törəməsi fsgsjaj Axır-əvvəl hamısı paşaya bağlanırdı.
Turizm şirkətlərindən tutmuş mətbəx mebeli istehsal edən şirkətlərə qədər törəmə şirkətləri yaxud bu şirkətlər tərəfindən təsis edilmiş hüquqi şəxsləri var. Bir sözlə özəl sektorda hegemon ailə statusuna malikdir paşalar. Baxırsan öz adları ilə iş gördükləri sahələrdə belə bazar rəqibləri dolayı yolla özləridi. (baxma: tek rakibim kendim)
Əslində mashup demək də olmaz, bir-birinə calaşdırmağa çalışmışam sadəcə. Hələ ki təzəyəm deyə notlara səhv basdığım yerləri də olub. yavaş-yavaş öyrənirik.
Ofensif zarafatların edildiyi yer. Fikir vermişəm, ancaq oğlanlar olan ortamlarda bu cür söhbətlər, zarafatlar edilməyə başlanılır. istisnalar olsa da, əksər hallarda vəziyyət belədir.
Qardaşım əsgərlikdədi, bu yaxınlarda dostları ilə yanına getmişdik. Rahat olsun deyə əsgərlərin toplaşdığı çayni dedikləri yerdə oturduq. içəridə də hamı oğlandı. Bir nəfər arıq, çəlimsiz əsgər içəri girdi "peysər bayıra, peysər bayıra" deməyə başladı. Yan stoldan enlikürək, biləyi qaqaşın qolu boyda zırpı əsgər var idi. Ayağa durdu, elə bildim qaqaşı vurub aşırdacaq indi. Qalın səsi ilə "kimdi ala məni çağıran" dedi. Dedim həəəəəəə heç zad. Bunlar da bir tərəfdən gülüşməyə başladılar.
Biri o birindən saqqız istəyir, deyir axşam mamandan almışam, ondan alardın da. Birindən soruşurlar, niyə yuxusuzsan, deyir anan qoymuyub yatmağa ona görə. Regular show'daki kas adam belə bu qədər ana zarafatı eləmirdi e. Hələ qardaşım deyir, bu harasıdı, arvad uşağa qədər uzanan zarafatlar da edirlər. Adama deyərlər, sən bu söyüşü qəbul edəndə evdəkilər gözüvün qabağına gəlmir heç, Necə bu qədər rahat ola bilirsiz?
Nəysə uzun sözün qısası bir qrup əsgər var idi ki, aralarında qırmızı səd falan yox idi, nə ailə dəyəri saxlamışdılar, nə də başqa bir şey. Hamısına söyürdülər. Zarafat olsa da, qıraqdan iyrənc görsənir, özü də çox
Fəxr və acı hissini eyni anda yaşamaq, bağlanılması çox çətin yaraya sahib olmaqdır.
Başqa səbəbdən də yaxınını itirə bilərsən, xəstəlik, avto-qəza və s. amma yaxının şəhid olubsa, bunun üstəsindən gəlmək dəfələrlə daha çətin olur.
Üç il əvvəl xalamoğlunu xəstəlikdən itirdik, iki il əvvəl də əmimoğlu müharibədə şəhid oldu. Xalamgilə gedəndə bir şeyin fərqinə varmışam ki, nə qədər acı olsa da, artıq hallarını qəbullanıb yas abu-havasından çıxıblar. Qismət belə imiş deyib yollarına davam edirlər.
Yaxşı bəs əmimgil nə edir, kənddəki evlərinə icra hakimiyyəti yekə bir bayraq qoyub, ki bilinsin bura şəhid evidi. Evə girirsən hər tərəfdə şəhidimizin şəkilləri, divardan asılmış bayraq. Küçənin başına şəhidlərin şəkilləri. Unutmağa belə imkan vermirlər, biraz yaxşılaşmağa doğru gedən kimi icra hakimiyyətindən çəkiliş ilə üstündə şəhidin şəkli olan bir tortla gəlib uşağından onu kəsməyini istəyirlər. Bunun da adı olur şəhidin xatirəsini əziz tutmaq, vallah belə etməklə əziz tutulan tək şey şəhid yaxınlarının bağlanmamış yaralarıdı. Adım kimi əminəm, onlar hələ də ilk günki kimi yasdadılar. Nə həyatlarına davam edə bilirlər, nə də toparlanıb yas abu-havasından çıxa bilirlər.
Bir söz var e, ölənlə ölünmür. yaxının şəhid olanda həqiqətən sən də onunla ölürsən. istəməsən belə öldürürlər. Ağrı-acını basıdırıb yoluna da davam edə bilmirsən. Çünki sən şəhid atası, şəhid anası, şəhid övladı, şəhid qardaşısan. Sənə bunun qürurunu və fəxrini yaşatmaq istəyirlər. Amma bu hisslərin də üzüntü ilə bağlı olduğunu bilmirlər. Bir topa hisslər düyünüdü elə bil. Birini yaşayırsansa, digərini də yaşamalısan, ortası yoxdu. Qürurlananda belə üzüntü ilə qürurlanırsan. Sonra biri çıxıb deyir ki, sən şəhid atasısan, başını dik tut.
Şəhid ailələrinin əksəriyyətinin evində də divardan asılmış bayraq, həmin bayrağın önündə şəhidin rəsmi olur. Elə bunun özü şəhid yaxınlarının yaşadığı qarmaqarışıq duyğuların simvolu kimi bir şeydi.
Əliyevin adını çəkməsi çox marağımı çəkdi deyə səbəbini qısa şəkildə araşdırdım. Deməli, Tate Əliyevin intervyu vermə stilini çox bəyəndiyini deyir. Bunu da Julian Assange ilə bağlı verilən suala cavab verərkən qeyd edir.
Julian Assange siyasi məhbusdur. Tate BBC jurnalistinin onu sıxışdıran vaxt "belə müstəqil, araşdıran jurnalistsənsə Assange-in haqsız yerə Belmarsh həbsxanasında olmasını niyə araşdırmırsan?" kimi bir sual verir və jurnalistin bu sualdan sonra mövzunu dəyişdirdiyini qeyd edir.
Eyni taktikanı Əliyev öz intervyularında edir. Məsələn, hakimiyyətin atadan oğula keçməsinin tənqid edən amerika jurnalistinə Abşda da ata və oğul Bush-un iqtidara gəlməsini misal çəkir.
Tate də deyir ki, bu arqument bacarığını Azərbaycan prezidentindən oğurlamışam. Bu arqument bacarığı nədir? Qısa şəkildə səhv etdiyin zaman niyə belə səhv etdiyini soruşanda bunu siz də edirsiniz, tək mən deyiləm deyərək mövzunu dəyişdirmə cəhdi.
1 iyun tarixində təhsil nazirliyinin qabağında keçirilən aksiyada iştirak etdiyinə görə həbs edilən "Tələbə tələbi" lahiyəsinin təsisçisi və siyasi aktivist. Rüstəmin rəhbərlik etdiyi aksiya universitetlərdə imtahanların və təhsil haqqlarının ləğvini və yaxud başqa bir tarixə təxirə salınmasını tələb edirdi. Nəticədə, karantin qaydalarını pozmaqla təqsirləndirilərək 15 sutka həbs cəzası verilmişdir.
Bir çox tələbənin istəklərini dilə gətirən Rüstəmin tələblərini sonuna qədər haqqlı hesab edirəm. Digər universitetlərdən xəbərim yoxdur, lakin bakı dövlət universitetində tədris olunan onlayn dərs ilə imtahan götürmək və belə ala-yarımçıq yarımilə görə tələbələrdən ödəniş tələb etmək çox gülüncdür. 1 ay sonra başlanan onlayn dərsi yalnız kefi istəyən müəllim kefi istəyən intervalla keçirdi. Bəzi fənnlər isə, demək olar ki, heç tədris olunmurdu. Vəziyyəti daha da gülünc edən isə imtahanların necə keçirilməsi ilə bağlı verilən qərar idi. Beləki, anlayışımın belə olmadığı fənnlərdən məni 50 ilə imtahana salan universitet, şifahi imtahan tərtib edərək mənə ayrılan 7 dəqiqəlik vaxtda 5 ayrı mövzu haqqında danışmağımı tələb edirdi. Çox güman ki, müəllimlər yola verəcək və əvvəlki qiymətlərə uyğun bal yazacaqlar. Lakin mən 90-95 alacağım fənndən əllə tutulan bir biliyə sahib olmayacağam.
Nifrət elədiyim məqam isə heç bir səs çıxarmayaraq əlimdə olan materialları başa düşmədən əzbərləyə-əzbərləyə qarşıdan gələn imtahana hazırlaşmağımdı. Çünki səsimi çıxartmağa qorxuram. Çünki Valideynlərim mənə balacalıqdan qorxmağı öyrədib. Rəhmətlik Xudu Məmmədovun bir sözü var "Sürünənlər yıxılmır". Hal-hazırda əksər azərbaycanlı valideynlər uşaqlarına sürünməyi öyrədir; sürün ki, yıxılmayasan, övlad! valideynlər uşaqlara heç bir təbii seçmə, iradə ifadəsi fürsəti vermir. Hər şeyi onların əvəzinə seçir, onların yerinə qərarlar verirlər. ona görə də, belə passivik, soxub içimizə oturmuşuq.
Son dəfə görüşüb içimdəkiləri sənə deyə bilmədiyimə görə hər şey yarımçıq qaldı. Unutmağa çalışıram, öhdəsindən də gəlirəm, amma hiss etdiklərimi dilə gətirməyə fürsətim olmadı deyə sənə olan sevgimi bitirə bilmirəm. Zeyqarnik effekti deyirlər, nə deyirlər buna.
Nəysə əslində son dəfə görüşə çağıranda mental breakdown-nun dibini yaşayırdım, səndən də müsbət cavab gözləmirdim. Hiss edirdim ki, sənə olan hisslərim toksik bir yerə gedir, duyğularımın daha da ifrat vəziyyətə gəlməməsi üçün hər şeyi üzünə demək istədim. içimdəkiləri deyib rahatlamağa ehtiyacım var idi ki, bundan sonra yoluma davam edə bilim. Sən də sağolasan, qəbul etmədin, onsuz yarım-yamalaq olan bir şeyə yarım-yamalaq şəkildə də son qoyduq.
Nə qədər desəndə ki, məni heç kim başa düşmür, yaşadıqlarımı heç kim yaşamayıb. Amma mən səni başa düşürdüm, başa düşməyə çalışırdım. Hər kəsə rəngli tərəfini göstərdiyin halda mən sənin qaranlıq tərəfini də görmüşdüm. Yadındadısa, demişdim ki, çox az adamı xüsusiləşdirirəm mən, xüsusiləşdirəndə də asanlıqla unuda bilmirəm. Elə buna görə öz dərd-sərimi kənara qoyub əsas səni fikirləşirdim, bütün söhbətlər falan da daha çox sənin sıxıtıntıların üzərində idi.
Bir onu deyim ki, əlimdən gələni etdim, buna görə vicdanım rahatdı. Nəyə ehtiyacın olsa idi, dəridən-qabıqdan çıxıb edərdim. Mənim isə sənə sadəcə bir yerdə ehtiyacım olmuşdu. Onsuz hər şeyi içimdə yaşayıb öz içimdə həll edən biriyəm, paylaşmağı çox sevmirəm, amma çox olmuşdu mənə uje bu, açılıb tökülmək istəyirdim.
Bilmirəm nə dərəcədə vecinəyəm, haqqqında da pis bir şey fikirləşmirəm. Nəysə ki, toparlanmağı bacarmışam, indi də özümü yaxşı hiss edirəm. amma hələ də ağlımdan çıxara bilmirəm səni. Qarşıma alıb danışa da bilmirəm, heç olmasa içimi bura tökmək istədim. Bəlkə bu məni biraz sakitləşdirər.
/>
insanın içində nələrəsə qarşı çətin anlarda həmişə onu ayaqda saxlayan ümidi olur. Boş da olsa, özünü aldatsan belə o ümid sönsə, vəziyyət qəlizləşir. Bundan sonra insanı heçnə motivasiya etmir. Ölünü diriltmək kimi həmin ümidi bərpa etmək də çox çətin olur.
Nitşe zərdüşt belə buyurdu əsərində üst insan barədə danışanda araya əbədi qayıdış ideyasını yəqin ki buna görə soxmuşdu. Çünki heç nəyin mənası yoxdursa, niyə üst insan olum axı. Nitşe də bu suala "çünki öldükdən sonra yaşadığın həyatı sonsuz disk kimi yenidən yaşayacaqsan" kimi bir cavab vermişdi. ay nitşe, başına dönərəm, sənin dediyin ələ saldığın dinlərdən daha məntiqsizdir axı. Necə yəni yenə eyni həyatı bir də yaşayacam.
Bəlkə təməldə elə yaşa ki, yaşadığın həyatı bir də yaşamaq istəyəsən kimi bir ideya durur. Yenə də dinlərdə olduğu kimi bunda da cənnət (yenidən eyni şeyləri yaşamaq istəyəcəyin həyat) və cəhənnəm (yaşamağına peşman olacağın bir həyat) var. Çünki sən öz cənnətini/cəhənnəmini yaşamağa yenə gələcəksən. Bilmirəm, bu entrim fəlsəfi məktəb yaratmış bir filosofu səhv çıxarmaq üçün yazılmayıb, biraz problemlərim var sadəcə.
Dəyişmək iqtidarında olduğun problemlər və nə etsən də dəyişməyəcək problemlər olur. ikincinin varlığı səndən asılı deyil. Arada elələri də olur ki, onları dəyişə biləcəyini sanırsan, amma zaman ötdükcə onlar da ikinci sıraya keçir. Anadan olanda onlarla dünyaya gəlirsən, bəzən sonradan qazanılmışlar da olur.
Bir problem olanda boş-boş oturub nəsə etməməkdənsə, həmişə onu həll etməyə çalışmışam. Həmişə özümə əziyyət verib nələrisə düzəltməyə çalışmışam. Düzəltmişəm də amma müvəqqəti. Çünki dərində nəsə var. Tipik idmanla məşğul ol, özünü inkişaf etdir məsləhətləri də işləmir artıq. Nə qədər məşq edim, 90 kilo olmuşam uje. Problemi dərindən həll etməyəndə artıq idman etmək də, özünü inkişaf etdirmək də çox çətinləşir. Çünki problemlərinin bunlarla həll olunmayacağını çox yaxşı bilirsən. Mən özümü dərindən düzəltmək üçün də çox çalışmışam. Amma hər dəfəsində əlimi atdığım hər budaq qırılıb, daha da dərinə yıxılmışam. Buna görə həmişə içimdə olan ümid bir yerdən sonra sönməyə başlayıb. Yuxarıda dediyim ümid bax bu anda ölür. Çünki artıq nə etsən də o boşluğun dolmayacağını bilirsən. Hərdən də boşluğu doldurmağa çalışanda yara alıb əvvəlki vəziyyətinə daha pis şəkildə geri qayıdırsan. Bunu da yaşamışam. Yalnız deyiləm, amma çox vaxt yalnız hiss edirəm. Eyni söhbətləri etmək, eyni məkanlara getmək, iş yoldaşları ilə zarafat etmək bir yerdən sonra tətmin etmir heç. Əylənirsən, gülürsən amma bu da gecə başını yastığa qoyana qədər davam edir. Elə anlar olur ki, bunların hamısı çox boş gəlir.
Mən çətinliklə böyümüşəm, birinci kursda oxuyanda ümidim çox idi, çətinliyimin müvəqqəti olduğunu bilirdim. Bütün bu çətinliklərdən sonra rahat həyatım olacağına inanırdım. Bir sözlə xoşbəxt olacaqdım. indi rahat həyatım var, amma xoşbəxtəm mi...
Həmin illərdə işlədiyim yerdə iş yoldaşımın gündəlik kimi bir şeyini tapmışdım. Gündəlikdə 30 yaşında özünə yazdığı bu yazılar hələ də ağlımda qalıb: “Hər şeyə qadir olmadığımı bilirəm. Nələrisə dəyişmək də istəmirəm. Yoldaşım, iki övladım var, onlar üçün yaşayacam, istədiyim kimi ola bilmədim, amma yaxşı ata, yoldaş olacam.”
O vaxtı çox anlamasam da, ağlımda qalmışdı, amma indi həmin yazıları dərindən başa düşürəm. 30 yaşında artıq nə etsə də, bəzi şeyləri dəyişə bilməyəcəyini qəbullanmışdı, ki bu qəbullanma insanı biraz rahat hiss etdirir. Ən azından boş gözləntilərin olmur. Hər şeyin əvvəl-axır sonu var. Bəzi şeyləri qəbullanmalıyam.
Son vaxtlar ancaq bu sualı verirəm özümə “necə keçəcək bu ömür?” bu suala da cavab tapa bilmirəm. Geriyə baxanda bu həyatı yenə yaşamaq istəyirəm deyə biləcəm mi özümə
rutin halda gedəndən sonra bir şeyin fərqinə varırsan ki, ətrafında olan insanların əksərində psixoloji problemlər var. analiz edirsən. kədərlərini, travmalarını hiss edirsən. niyə belə davrandıqlarını anlayırsan. niyə belə əsəbidilər, niyə aqresiv və ya tam tərsi sakitdilər. onlar sənə təsir edir. bəlkə sən də bilmədən kiməsə təsir etmisən. belə travmaların olması normaldır amma bunun ilə bağlı nəsə hərəkət edilməməsi, “həyatdı da zaur” deyib yaşamağa davam etmək düzgün davranış deyil. nə vaxtsa eyni problem ilə yenə rastlaşacaqsan. birinci problemin olduğunu qəbul etmək, daha sonra sağlam çıxış yolu axtarmaq lazımdır.
iki şərt var ki, bunlar olduğu təqdirdə professional dəstək almaq mütləqdir: 1. vəziyyətin gündəlik işlərini görməyə artıq mane olursa; 2. bu uzun müddət davam edirsə.
həm də azərbaycanda elə bil fikir var ki, psixoloqa ancaq dəlilər gedir. orda-burda desən ki, psixoloqa gedirəm, camaatda başı işləmir alğısı yaranacaq. əksinə psixoloqa gedənlərin daha da başı işləyir. hər problemi öz beynində həll etmək/etməyə çalışmaq çox ağır yükdür. enerjin çox gedir, həll etməyə də bilərsən. psixoloq da heç bunu həll etmir. amma göstərir ki, bax belə problemlərin var və bu problemlərə nələr səbəb olub.
qısaca nədəsə ilişib qalmaqdansa mışlığın başın buraxıb özünü peşəkara buraxmaq ən yaxşısıdır.
Əslində maraqlı və şərəfli peşə sayılsa da, Azərbaycanda mahiyyətcə tam tərsi olan, işləyərkən vicdanını kənara qoymağa məcbur edən peşə. Deməli, Azərbaycanda polis sistemi elə qurulub ki, bu peşəyə yiyələnən insan nə qədər vicdanlı olsa da, axır-əvvəl el arasında "it" kimi adlandırdığımız vəziyyətə gəlib çıxır.
Başdan ayağa rüşvət üstündə qurulan bu sistemdə adicə rütbə qalxarkən belə kiməsə şirinlik verməlisən. Onsuz işə girərkən verdiyin rüşvəti, eyni zamanda işdə vəzifən qaldırılarkən də verməlisən. Belə deyim, misalçün, daxili işlər nazirliyində işləyən baş leytenant 3 il sonra kapitan rütbəsini almalıdı. Lakin həmin şirinlik ünvana çatmayınca vəzifənin qaldırılması barədə təqdimat verilmir və cürbəcür bəhanə ilə bu proses yubadılır. Bu şirinlikləri isə sadəcə polis maaşı ilə vermək olmur. Ya ziyana işləməlisən, ya ərizəni yazıb çıxmalısan, ya da ki vətəndaşlardan rüşvət alıb "it" dediyimiz vəziyyətə gəlməlisən. Başqa cür bu vəzifədə işləmək mümkün deyil.
Hər vəzifəyə də ayrı qiymət qoyulub. Müstəntiqin öz qiyməti, tədqiqatçının öz qiyməti, əməliyyatçının isə öz qiyməti var.
Bunun hələ rəis qiyməti də var. Deməli polis rəisi təyin olunmaq üçün şirinliyin miqdarı əraziyə görə dəyişir. Bakıda, Sumqayıtda və Gəncədə bu qiymət ən yüksək həddədir. Bu vəzifəyə təyin olunmaq üçün isə yüzminlərlə şirinlik verməlisən. Sizcə bu qədər şirinlik verib rəis vəzifəsinə təyin olunan şəxs ayda 800 manata qane olar? Hər yeni təyinatda təzə rəis verdiyi şirinliyi çıxarmağa çalışır. Bunu isə polis vəzifələrini satmaqla, vətəndaşlardan külli miqdarda rüşvət almaqla edir.
Hələ elə rəislər var ki, polislərə verilən güzəştləri və təminatları belə özünə götürür. Bu yaxınlarda polis serjantı işləyən biri yaxınlaşmışdı. Rəisdən şikayət yazmaq istəyirdi. Dediyinə görə, rəis idarədə işləyən polislərə verilən təminatları, polis maşınlarına benzinin vurulması üçün verilən, hesabına mütəmadi olaraq pul yüklənən benzin kartlarını, həmçinin polislərə verilən maddi yardımları özünə götürür. idarənin adını çəkmək istəmirəm, amma həmin idarə işğalda olan rayonun polis idarəsi olduğuna görə, sözügedən idarənin ərazisi yox idi. Ərazisi olmadığına görə vətəndaş həmin idarəyə çox gəlib getmir. Buna görə rəis vəzifəyə təyin olunmaq üçün verdiyi pulu başqa yolla, idarədə işləyən polislərdən çıxardır.
Başqa sözlə desək, Azərbaycanda polis işləmək vicdanlı insanların görəcəyi bir iş deyil. Nə qədər vicdanlı olsan da, axır-əvvəl bu iş səni üzə durmağa, vətəndaşdan rüşvət almağa vadar edir. Çünki bu sistemin qayəsi rüşvətdi.
Bir tanışımın atası polis rəisi işləyirdi. Deməli, bu uşağın polisliyə hədsiz sevgisi var idi. Özü çalışdı, oxudu, lazımi balı da yığdı və polis akemiyasına sənəd verəndə atası qoymadı. Polis rəisi işləyən atası ona "nə işlə məşğul olursan ol, təki bu sistemə girmə, mən girmişəm, gördüyün kimi çıxa bilmirəm." demişdi. Həmişə də atası söz arasında "qəhbə qühbə ilə işləyirəm e bütün gün" deyirdi. Tanışımın atası bir qədər yaşlı biri idi. Hələ yadımdadır ki, bir gün onların ailəsində faciə deyə biləcəyimiz bir hadisə baş verdi. Həmin uşağın atası hadisə baş verəndə "elə elədiklərimin nəticəsidir ki, Allah qarşıma belə şeylər çıxarır." demişdi.
Bu peşədə işləyən, hüquqdan, polislikdən heçnə qanmayan, sadəcə pulun verib deyə işə qəbul olunan adamlar ayrı bir aləmdirlər. Bir dəfə bölməyə getmişdim. idarədə 7-8 nəfər toplaşıb bir protokol yaza bilmirdi. Hələ zəng vurub kimdənsə kömək istədilər, axır moment güclə protokolu ala-yarımçıq yazmağı bacardılar.
Hələ bir dəfə pul verib işə daxil olan bir müstəntiq oğurluq ilə bağlı cinayət işini yekunlaşdıra bilmirdi deyə zərərçəkmiş şəxsi çağırıb ona oğurlanan əşyanın əslində oğurlanmadığını və zərərçəkmiş şəxsin bu əşyanı itirdiyini ehtiva edən ərizə yazmasını tələb etmişdi. Zərərçəkmiş şəxs də bu tələbi rədd edəndə onu hədələmişdi. Çünki cinayət işi üzrə ittiham aktı qanunla müəyyənləşdirilmiş müddət ərzində yekunlaşmasa, bu, müstəntiqin səhlankarlığı kimi qiymətləndirilir və iş başqa müstəntiqə verilir.
Bir sözlə, vəzifəsi cəmiyyəti təhlükədən qorumaq olan bu şəxslər elə bir sistemdə yetişirlər ki, elə onların özü cəmiyyət üçün böyük bir təhlükəyə çevrilirlər.
"Şuşaya kanatla qalxdıq.
Yarım metr qarda 14 saat kəşfiyyatdan sonra, 400 nəfər o dağı dırmaşmalı idi.
Bıçaq, tapança, limonka ilə döyüşə gedirdik.
Bizi nə gözləyirdi - bilirdik. 500 erməni dığasının biz daxil olan tərəfdə olduğu məlumatını əldə eləmişdik. Ən az sayda bu tərəfdə yerləşmişdilər, başqa mövqelərində ağır artilleriya və canlı qüvvə sayı buradakından azı üç dəfə çox idi.
Çünki onlar bizim o tərəfdən hücum edəcəyimizi güman edirdilər.
Heç bir insanın ağlına gəlməyəcəyi sıldırımları dırmaşıb, döyüşə artilleriyasız girəcəyimizi düşünmürdülər.
Nəinki onların, heç kəsin ağlına gəlməzdi ki biz bıçaqla Şuşanı almağı düşünürük...
Generalımızın düzgün döyüş tapşırığı, düzgün koordinatlar olmasaydı, məhv ola bilərdik.
Amma hər şey zərgər dədiqliyi ilə ölçülüb-biçilmişdi.
Biz qayaları dırmaşıb, əlbəyaxa döyüşə girdik. Dəqiq deyə bilməyəcəm, təxmini desəm 40-a yaxın ermənini şəxsən özüm bıçaqla bitirmişəm hücum anında.
Onların arasına düşən panika belə, general tərəfindən hesablanmışdı.
Panika yaranan kimi, tapşırıq əsasında hərəmiz dəstə-dəstə əks istiqamətlərdə dağılışdıq. Ermənilər artıq həyəcan və qorxudan bir-birinə atəş açırdılar. Onlar hətta öz əsgərlərinə belə inanmırdılar, yaxınlaşan erməni, ermənini vururdu, çünki onlarımın formasında elə biz də ola bilərdik.
Şuşa bizim əzəmətimizi, gücümüzü, əsgərimizin qorxmazlığını onlara göstərdi.
Onlar Şuşanı bir il dayanmadan müdafiə edə biləcək sayda silah-sursat və canlı qüvvə ilə təmin eləmişdilər.
Şuşa şəhidlərimizin qanı bahasına, kişiliyi, qorxmazlığı bahasına bir neçə saat ərzində alındı"
Hələ də Şuşanın satıldığını iddia edən varsa, bu, sadəcə orda həlak olan şəhidlərin ruhuna hörmətsizlikdi. Mənim öz yaxınlarımın arasında da 052'də xidmət edən xüsusi təyinatlılar var. Dediklərini holivud kinolarında belə görmək mümkün deyil. Bir sözlə, bizimkilər tarix yazıblar.
Dünyadakı bütün insanların biri-birindən 6 handshakes uzaqda olduğunu, əslində hamının bir-birini dolayı yolla tanıdığını, bir sözlə yaşadığımız dünyanın sosial cəhətdən çox kiçik və əlçatan olduğunu iddia edən fenomen. Qısaca olaraq, sözügedən fenomen planetdəki insanların dolayı yolla bir-birilərinin əlini sıxdığını və biri-birilərini tanıdığını irəli sürür. Konsepsiyanın adı ilk dəfə 1929-cu ildə Frigyes Karinty tərəfindən çəkilmişdir. Əslində birinci dünya müharibəsindən sonra bu ideya kifayət qədər müzakirə olunmuşdu lakin Karinty bunu ilk dəfə elmi səviyyədə müzakirəyə çıxaran şəxs olmuşdur. Onun fikrincə, dünyada istənilən iki şəxs bir-birilə ən çox 5 tanışlıq yolu ilə əlaqə qura bilər.
Beləki, sözügedən konsepsiyaya görə, insanların əksəriyyəti Donald Trump'ın əlini sıxan adamın əlini sıxan adamın əlini sıxan adamın əlini sıxan adamın əlini sıxıb. Təbii ki, burda Donald Trump tamamilə şərtidir. istənilən məşhur insana bu konsepsiyanı şamil etmək olar.
Adıçəkilən fenomenin şəhər əfsanəsi, yoxsa doğru olduğunu isbat eləmək üçün xeyli miqdarda araşdırma və eksperiment olub. Bunlardan ən məşhuru Stanley Milgram tərəfindən aparılan balaca dünya eksperimenti (small world experiment) idi. Eksperimentə görə, Milgram west cost'a bir paket göndərərək, adi vətəndaşların birindən paketin bostonda olan, aralarında heç bir əlaqə olmayan bir nəfərə çatdırılmasını istəyir və bunun üçün poçtdan istifadə etməkdən ziyadə tanışlıq vasitəsi ilə paketin göndərilməsini tələb edir. Həmin paket isə 6 addımda bostona çatır. Milgramın fikrincə, amerikada ortalama 3 tanışlıq yolu ilə istənilən adam istənilən adamla əlaqə qura bilər.
Buna baxmayaraq, bəzi tədqiqatçılar bu konsepsiyanın geniş miqyası əhatə etdiyini qəbul etsə də, bütün dünyanı əhatə etməsinə inanmır. Çünki dünyada kifayət qədər izolyasiya olunmuş qrup və millətlər var.
Sosial medyanın yaranması ilə də insanlar arasındaki yaxınlıq daha da artmışdır. Feysbukun irəli sürdüyü datalara əsasən, şəbəkədə olan bütün istifadəçilərin ortalama 4 addımla və yaxud 4 tanışlıq vasitəsilə bir-birilərini tanıdığını bildirilmişdir.
Adıçəkilən fenomen riyazi cəhətdən də isbat olunmuşdur; deməli, dünyada yaşayan bütün insanları N ilə (7 milyard), ortalama bir insanın tanışlarının sayını isə (insanların ortalama tanışlarının sayı 45 olaraq bilinir) K ilə işarə edək. Belə olan halda, degree of seperation = ln (n) / ln (k) = 22.67 / 3.81 = 5.96. Lakin bir insanın ortalama tanışlarının sayının 45 kimi nəzərə alınması bir çox tədqiqatçılar tərəfindən müsbət qarşılanmamışdır. Ona görə də, hal-hazırda da bu konsepsiyanı mif adlandıranlar kifayət qədərdir.
Bu fenomen üzərində qurulmuş bir çox oyunlar da mövcuddur. Deməli, belə oyunlardan biri olan John L. Sullivan oyununda insanlar John L. Sullivanın əlini sıxdığını isbat etməyə çalışırdılar. Məsələn, sözügedən oyunun iştirakçısı bazarda tərəvəz satır, orada ona yemək gətirən yeməkxananın gənc işçisi var, həmin işçinin yaxın dostu hər gün onu görmək üçün restorana gəlir, yaxın dostunun atası şirkətlərin birində sürücü kimi işləyir, sürücü işlədiyi şirkətin isə ən sevimli müştərilərindən biri John L. Sullivandır. Beləliklə, tərəvəz satan adamımız dolayı yolla Sullivanın əlini sıxdığını isbat edir. Oyunu qısa olaraq belə izah etmək olar; shake the hand that shook the hand that shook the hand that shook the hand of ‘the great John L.
6 handshake rule konsepsiyasını mainstream sferaya gətirən isə "the six degree of kevin bacon" oyunu olmuşdur. Bu oyunu 1994-cü ildə Albright kollecinin 4 tələbəsi kəşf etmişdir. Oyun qısa zamanda sürətlə yayılır. Oyunun məqsədi Hollywood səhnəsindəki hər hansı bir aktyoru birbaşa və ya dolayı yolla birlikdə işlədikləri 5 aktyor vasitəsilə Kevin Bacon ilə əlaqələndirməkdən ibarət idi. Oyun o qədər məşhurlaşır ki, Kevin Bacon və 4 tələbə televizora belə çıxırlar. Hal-hazırda da Kevin Bacon'ın qatıldığı hər verlişdə onu bu oyunu oynatmadan buraxmırlar.
Yekun olaraq, bu konsepsiyanın mif yoxsa fakt olduğu, yəqin ki, gələcəkdə bizə aydın olacaq. Lakin mənim fikrimcə, olduqca ağlabatan fenomendir, və tamamilə inanıram. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda da bunun oyununu yaratmaq olar. Məsəlçün "the six degree of hacı nuran". 5-6 tanışlıq yolu ilə azərbaycandakı hər kəs özünü hacı nuranla əlaqələndirə bilər, məncə.
Məni başa düşən, həyatın, demək olar, bütün mərhələlərində güvənə biləcəyim, əvəzsiz və hər hansı mənfəət güdmədən məndən köməyini əsirgəməyən yeganə insan. Yəqin ki, bu yaxınlığımız kiçik yaşdan işləməyə başlayıb, ailənin müəyyən qədər yükünü öz çiyinlərimizin üzərində daşımağımızdan irəli gəlir. Maddi vəziyyətimiz yaxşı olmadığına görə, məktəb illərindən eyni yerdə afsiant işləməyə başlamışdıq. Universitet illərində də bu ənənəni davam etdirə bilmişdik. Daha sonra hərə öz sahəsində işləməyə başladı.
Restoran sistemində müəyyən qədər işləmiş hər kəs bilər ki, bu sistemin ən çətin və ağır işi afsiantlıqdı. Hələ bizim mudir həm maaşı az verirdi, həm çox işlədirdi, həm də ən kiçik səhvində ağzına gələni deyirdi. Digər afsiantların səhvi olanda bunu bir-birlərinin üstünə atırdılar. Biz isə digərimizə söz gəlməsin deyə bir-birimizin səhvini üstlənir və yaxud ört-basdır edirdik.
Görünüş cəhətdən heç mənə oxşamır. Birimiz qaraşınıq, birimiz də sarışın. Yadıma düşür, balaca vaxtı həmişə həyətə düşəndə eyni paltarı geyinirdik. O vaxtı gedib paltar almırdıq. Anam bazarı gəzir, bəyəndiyi bir şey olarsa, həmin koftadan, şalvardan və ayaqqabıdan bir razmer fərqlə birini mənə, birini də qardaşıma alardı. Görünüş cəhətdən oxşamasaq da, heç olmasa paltardan qardaş olduğumuzu camaata bildirirdik. Hamı da 'siz necə qardaşsız, heç bir-birinizə oxşamırsınız' deyərdi. Elə indi də bu sözü deyirlər. Qardaşımla həmişə dalaşardıq. Qardaşımın hamıya sataşmaq kimi bir xasiyyəti var idi. Sataşmağa adam tapmayanda gəlib mənə sataşardı. Buna görə balaca vaxtı başım çox ağrıyıb. Buna baxmayaraq nəsə mübahisəm olanda birinci yanımda onu görərdim.
Onu da qeyd edim ki, sağlam bir ailədə böyüməmişik. Ailədə böyük dava-dalaşlarımız da olub, pis günlərimiz də. Bunlara görə qardaşımın öz arzularından imtina etdiyi də olmuşdu. Düzdü bunu bildirmir amma hərdən dolub-daşır və əsəbləşəndə içində olanların hamısını bir-bir deyir. Amma həmişə qardaşım optimistliyini saxlamağı bacarıb. Ən dibə vurduğumuz anlarda belə üzümüzü güldürən o olmuşdu. Belə baxanda onun yaşadıqlarını mən də yaşamışam, lakin mən onun kimi optimist ola bilmirəm. Bəlkə o yaşadıqlarını içinə atır və bunu çölə vurmur, bəlkə də yaşadıqları heç vecinə də deyil, “həyat bir gündü, o da bugündü” prinsipi ilə yaşayır, deyir gülür əylənir. Yəqin ki, özündən soruşmayana qədər bunun cavabını bilməyəcəm. Ümid edirəm, gələcəkdə bu həssas mövzuda onunla söhbət etmək cəsarətini taparam.
Amma məncə indi daha yaxşı vəziyyətdədir. Onsuz işə görə bir-birimizi çox görə bilmirik. Əsasən axşamlar danışırıq, bir də bu fürsəti istirahət və ya bayram günlərində tapa bilirik.
Bir onu bilirəm ki, bu çətin anlara baxmayaraq özündə güclü xarakter formalaşdırıb. Kiçik şeyləri özünə problem etmir, tez ünsiyyət qurur, insanları idarə etmə və babat təşkilatçılıq bacarığı var. Ümidvaram, həyatda istədiyi yerlərə gəlib çatar. Çünki buna sonuna qədər layiqdi.
Bu il də magistrı bitirib əsgərə gedir. Sağ-salamat gedib-gəlməyini arzulamaqdan başqa əlimdən heçnə gəlmir.
Xarakterim elədir ki, birinə onu sevdiyimi deyə bilmirəm. Bunu ya əməllərimlə göstərirəm, ya da ki ona dəyər verdiyimi hiss etdirirəm. Üzünə deyə bilməsəm də, ümid edirəm, xətrini necə istədiyimi ona hiss etdirə bilmişəm. Yaxşı ki, varsan və yaxşı ki, mənim qardaşımsan.
Yaşadığın muhiti vaxtaşırı dəyişmək və yeni şeylər görüb kəşf etmək insanı həmişə zində saxlayır. Bir müəllimim deyirdi ki, insan həyat eşqinin ölməyini istəmirsə, mütləq şəkildə səyahət etməli, hər iki ayda başqa bir şəhərə, ildə isə ən azı bir ölkəyə getməlidir. Məsələn, Avropa ölkələrində gənclərin “Travel Privileges” üstünlüyü olduğuna görə daha həyatsevər, şən və enerjili olurlar. Nə viza var, nə də gömrük yoxlanışı, Avropa birliyinə üzv olan istədikləri ölkələrə səyahət edə bilirlər.
iki il əvvəl özümə xarici pasport aldım, o vaxtı da internetdə belə bir şəkil görmüşdüm:
Adam getdiyi ölkələrin gömrük möhürləri ilə maşın düzəltmişdi. çox xoşuma gəldi, dedim mən də belə bir şey edəcəm. Üniversiteti qurtarana qədər maşının tamamını olmasa da, ən azında kapotunu düzəldərəm. O qədər həvəslənmişdim ki, gömrük möhürü dairəvi olan ölkələri də araşdırmışdım ki, o ölkərə getsəm, peçatları təkər yerlərinə vurdurum. iki il keçib amma guess what? Kapot nədi, heç maşının faralarını düzəldə bilmədim. Hərdən istəyirəm sadə karandaşla maşının çertyojunu çəkim, həm möhür vurulanda rahat olsun, həm də boş qalmasın pasport.
Ölkə o tərəfə qalsın, Azərbaycanı düzəməlli gəzməmişəm mən. Sumqayıt Bakı onsuz tanışdı. Hərdən pul az çıxsın deyə otostopla rayonları gəzirdik, o biraz maraqlı olurdu, amma belə tam rahatlıqla gedib gəzdiyim, oteldə qalıb istirahət etdiyim bir səyahətim olmayıb. Yadıma gəlir bir dəfə, ismayıllıda meşəyə yaxın uçuq sökük bir yerdə qalmışdıq. Burada da dəhşət çox ilan olur, axşamlar da meşə qurd və canavar ilə dolur. Ev yiyəsindən soruşmuşduq ki, bəs axşam olanda ilan gəlməz evə, dedi, yox, narahat olmayın, həyətə kirpi buraxmışam, o qoruyacaq ilandan. Canavarlardan necə qorunaq soruşanda yenə 'kirpi var, narahat olmayın' dedi. Başa düşmədim, bu kirpi sonic flandı, necə qorusun bizi bu vəhşi təbiətdən. Sonic’in də döyüş bacarığı yoxdu, elə sürətli qaçmağı var. Kirpiyə də baxırsan, nə bala kirpidi, nə də çox böyük. Orta böyüklükdə bir kirpidi. Qıvrılıb yatıb bir kənarda. Kinolarda olan sakit təbiətli, daxili hüzuru tapmış, döyüş vaxtı içindən kung fu ustası çıxan bir personaja bənzədirdim həmin kirpini. Hərdən pomidor kababı flan verirdik ki, enerjili olsun, ilan, canavar gələndə qabağına ataq, döyüş məharətlərini bizə göstərsin. Amma olmadı, qıvrılıb yatdığı yerdən ancaq pomidor kababı verəndə çıxırdı. Zalımın balası adi pomidor da yemirdi, gərək manqalda közləmə edək sonra yesin. Yenə də sonicin kaprizlərinə dözürdük, nəticə də canımızı o kirpiyə əmanət etmişdik.
Son günlər Xəzərin sahilində olan rayonlara getmək istəyirəm. Bu cənub da ola bilər, şimal da. Əsas odu, dəniz olsun və təmiz çimərliyi olsun. Novxanıda olan çirkli çimərliklərdən başqa çimərlikləri də sınamaq istəyirəm. Onsuz yay vaxtı mən suiti kimi dənizdən çıxmıram, çünki başqa cür şəhərdə yayı yola vermək olmur, heç olmasa təmiz yerə gedə bilim. Bilgəh biraz təmizdi, amma ora da Sumqayıta uzaqdı deyə tez-tez gedib gəlmək olmur.
indi də universitet bitir və yenə mənim səyahət planlarım var. Ümid edirəm, növbəti illərdə heç olmasa maşının kapotunu düzəldə bilərəm, öldüm day burda.
Söhbəti məsləhətxanadan postlara, postlardan entriyə, ordan yenə postlara gətirilən yazar. Onsuz deaktiv edib gedib sözlükdən, uzaqlaşdırılsa nə qazanacaqsız? Özlüyündə haqlı olduğunuz bir məsələni niyə bu qədər böyüdürsüz? Elədiyi hərəkət düz deyil idi, yazarın hərəkətinə haqq qazandırmıram, amma onun etdiyini başqası etsə idi, məsələnin bu qədər böyüyüb-böyüməyəcəyi də sual altındadı.
Linç etmək asandı, hələ birini çox adam linç edirsə, bu daha asandı, çünki belə olanda hamı sənin tərəfində olur. Burda kiminsə travması ilə məzələnən ilk adam pufpuf deyil. Elə bu yaxınlarda kimsə qardaşı haqqında onun üzündən nə qədər xərcə-borca girmişik deyə məsləhət başlığı açmışdı. Kimdisə yazan, o da yəqin orda-burda deyə bilmir, anonimliyin verdiyi rahatlıqda "bəlkə burda kiminsə başına belə bir hadisə gəlib, kömək edən çıxar" məntiqi ilə məsləhəti yazmışdı. Məsləhətə də bertrand bir də bir-iki yazar düzəməlli məsləhət vermişdi, qalanları məzələnmişdi. Məsələ ailə travması kimi həssas mövzular haqqında zarafat etməkdən gedirsə, bunu edən tək pufdu deyə davranmayın burda.
Bertrandın səmimiyyətinə inanıram, çünki o həmişə belədi, amma yazarın bu qədər linçlənməsini və məsələnin də bu qədər böyüdülməsini haqqlı görmürəm. 70% məsələ qərəz üstündədi.
Tərcüməsi "çətin anlar güclü adamlar, güclü adamlar isə yaxşı anlar yaradır" olan, məzlumların həyata ümidlə baxmasına kömək edən məşhur deyim. Müasir dövrdə isə bu deyim G. Michael Hopf tərəfindən ardı gətirilərək ironiya ilə dolu belə bir endless circle halına çevrilmişdir; Hard times create strong men. Strong men create good times. Good times create weak men. And, weak men create hard times. (çətin anlar güclü adamlar, güclü adamlar yaxşı anlar, yaxşı anlar zəif adamlar, zəif adamlar isə çətin anlar yaradır.) Mənim işim isə sadəcə "çətin anlar güclü adamlar, güclü adamlar isə yaxşı anlar yaradır" hissəsi ilədir.
Deyimin birinci hissəsi (çətin adamlar güclü adamlar yaradır) qismən doğru olsa da, tamamilə razı olduğumu deyə bilmərəm. Bu deyimin bütün insanlara aid edilməsinə şəxsən qatılmıram. Çünki, çətin şərait sadəcə sağlam və möhkəm xarakterə malik olan az sayıda insanları güclü edir. Belə insanlar üçün çətin şərait bir hədiyyədir və onlar çətin şəraitdən daha güclü və möhkəm şəxsiyyət ilə çıxırlar. Digər tərəfdən, zəif xarakterə malik olan insanlar üçün isə belə şərait əziyyətdən başqa bir şey deyildir. Belə insanlar çətinlik artdıqca güclənmək əvəzinə daha da altda qalıb əzilirlər. Daha da zəif olanlar isə intiharla çəkdikləri əziyyətə bir dəfəlik son verirlər.
Dünyada olan ən varlı adamların əksəriyyəti kiçik yaşlarından çox cuzi məvaciblə işləməyə vadar ediliblər və müsahibələrində də bunu fəxrlə dilə gətirib, bu çətin anların onlar üçün çox qiymətli olduğunu dönə-dönə vurğulayırlar. Buna sıfırdan yüksələn adamların əksəriyyətinin həyatlarında rast gəlmək olar. Lakin bu demək deyil ki, uşaqlıqdan cuzi məvaciblə əlaltı işləri ilə məşğul olan hər kəs ömrünün iləriki illərində cekpotu vuracaq. Belə adamlar ümumi göstəricinin çox cuzi hissəsini əks etdirir. Ömrünün əvvəlində bədbəxt olub, sonra isə vəziyyəti dəyişməyib eyni qalan n sayı da insan mövcuddur. Lakin əvvəl bədbəxt olub sonradan xoşbəxt olan adamlar insanlar tərəfindən daha maraq və rəğbətlə qarşılandığına görə, onların uğurları digərlərində belə bir təsəvvür yaradıb ki, belə insanların bu vəziyyətə gəlməsinin əsas səbəbi həyatlarının doğru zamanlarında edilməsi gərəkən hərəkətləri edib risk almaqları deyil, uşaqlıqda yoxluq və çətinliklə böyümələridir.
Yayda bikar olduğuma görə, uni imtahanlarını verdikdən sonra bir supermarketdə işə başladım. Elə buna görə də, uzun zamandır ki, sözlüyə vaxt ayıra bilmirəm. işlədiyim marketdə müdirimiz, deyilənə görə, 19 yaşında marketə fəhlə kimi gəlib. Daha sonra isə ən altdan yüksələrək müdir vəzifəsinə qədər çata bilib. Marketdəki işçilərin dediyinə görə isə, o, bunu qohumluq əlaqələri deyil, öz fərasəti ilə edib. Əksinə çox kasıb ailədən gəlibmiş. Lakin doğru həmlələr və aldığı risklər ilə bu nöqtəyə qədər gəlib çatmışdır. Digər tərəfdən isə marketin anbarında 10 ildir ki, fəhləlik edən işçi var. 10 il əvvəl də fəhləlik edirdi, indi də fəhləlik edir. Gəl gör ki, eyni çətin şərait və çətin anlar onda da var. Ancaq bu çətin anlar onun üçün hədiyyə deyil, sadəcə əziyyətdir.
Deyimin ikinci hissəsinə gələk (güclü adamlar isə yaxşı anlar yaradır). Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi çətin şərait, mənim fikrimcə, az sayıda insanı güclü və möhkəm edir. Həmin insanlar isə pis vəziyyətdə olan insanların vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq əvəzinə yaşadıqları pis vəziyyətin bir növ acığını çıxmağa çalışırlar. Məsələn, adıçəkilən deyimə inansaq, elə bizim müdirimiz yaxşı an yaratmalıdır. Lakin gəl gör ki, işçiləri iş saatından artıq işlədir, ən minimum maaşı verir. Bir sözlə, xərclərdən qaçmaq üçün, özündən yuxarıda olanların gözünə girmək üçün hər şeyi edir. Elə mən özüm artıq 40-50 gündür ki (dəqiq sayını da unutmuşam), vxadnoysuz işləyirəm. Əslinə qalanda isə, əlavə işçi götürməmək üçün eyni işçini dayanmadan işlədən müdir, deyimə inansaq, yaxşı an yaratmalı idi.
Və yaxud Azərbaycan kimi yerdə bütün çirkablardan sıyrılıb çıxan az sayıda savadlı və güclü adamlar burdakı vəziyyəti yaxşılaşdırmaq əvəzinə xaricə üz tutaraq özlərinə şərait qurub öz həyatlarını yaşayırlar. Olan isə yeni nəsilə olur. Yeni nəsilin əksəriyyəti də çirkaba qatışıb elə özləri də çirkaba dönüşürlər.
Bu mövzunu Viktor Hüqo "Səfillər" əsərində çox yaxşı izah etmişdi. Lakin əsəri uzun müddət əvvəl oxumuşam deyə, həmin hissələr tam yadıma düşmür. Kaş kitab yanımda olardı, həmin hissələri oxuyub, bu entrini daha dolğun və maraqlı edərdim...
əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur. 
)