blok başlıqlarını gizlət
azərbaycan respublikası müd
son həftə yazdığı ən əjdaha entrylər:
Notice: Undefined variable: vday3 in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 27
Notice: Undefined variable: vday4 in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 27
Notice: Undefined variable: vday5 in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 27
Notice: Undefined variable: vday6 in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 27
Notice: Undefined variable: vday7 in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 27
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
keçən il trail run-a hazırlaşarkən özüm də bilmədən çox yaxınlaşdığım zad. 29 yaşım olurdu, ad günümdə 28km qaçıb dayandım ki, yarış onsuz da 28km olacaq. Sonra da evdə duş alarkən ağlıma gəldi ki, niyə 29km qaçmadım mk, çox simvolik ola bilərdi. nəysə iki həftə əvvəl də bir dostumun 32-ci ad günü üçün 32km qaçmağı planlamışdım. ancaq yenə 28-dən sonra dayanmalı oldum. mənfi 10 dərəcə və gecə idi və dözə bilmədim dayandım. yenə də yetim sevindi ki, onun challenge-ini kimsə qəbul edib.
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
bir fiziki kəmiyyətin ölçülməsi zamanı nəticənin əslində mövcud olan həqiqi dəyərdən yayınmasına verilən addır. istənilən ölçmə prosesində xəta var. bu xətalar ölçmənin qeyri-dəqiqliyini müəyyən edir. bütün ciddi elmi nəticələr qeyri-dəqiqlikləri qeyd edilərək verilir. qeyri-dəqiqliyi qeyd edilmədən verilən nəticələr mənasız və dəyərsizdirlər. bu yazıda ölçmə zamanı rastlanılan müxtəlif xətalardan, onların qruplaşdırılmasından, mümkün olan halda aradan qaldırılmasından danışacam.
ölçmə xətaları müxtəlif səbəblərə sahib ola bilərlər, məs. təcrübəçi, ölçü cihazları, mühit və s. ölçmə xətalarının iki növü var.
təsadüfi ölçmə xətaları
səbəbi izlənilə bilməyən və ya izlənməsi çox qəliz olan xətalardır. bu xətaların ələ alınması statistik hesablamalar köməkliyi ilə olur. müəyyən bir statistik hesablama aparmaq üçün də ölçməni birdən çox dəfə təkrarlamaq tələb edilir. hər təkrarlanmada ölçmə vəziyyəti sıfırdan quraşdırılmalıdır. məsələn biz hər hansı bir cismin kütləsini bir tərəzi ilə ölçürüksə, onda tərəzinin göstəricisinə bir neçə dəfə təkrarən baxmaq kifayət eləmiyəcək. cismi tərəzinin üzərindən götürüb, yenidən üzərinə qoymaq lazımdır ki, ölçmə şəraiti sıfırdan təkrar olunsun. ölçmə nəticəsində bir birindən azca fərqlənən x1, x2, ... xn ədədlərini əldə etdiyimizi düşünək. bu ədədlərin ölçülmə ehtimallarının sıxlığı bir normal paylanma funksiyasıdır. yəni əgər x1, x2, ... xn dəyərlərinin ölçmələrimizdə ortalığa çıxma saylarını bu kəmiyyətlərin sırasıyla düzsək onda ortalığa normal paylanma funksiyası çıxacaq. * üzr istəyirəm amma daha sadə izah edə bilmədim . diqqətimizi cəlb edər ki, normal paylanma funksiyasının zirvəsi, yəni ən çox təkrarlanan ölçmə dəyərinin olduğu yer, elə bizim bütün dəyərlərimizin ədədi ortasının üstünə düşür. deməli bütün kəmiyyətlər içində ən çox ehtimal olunanı bizim ölçmə dəyərlərimizin ədədi ortasıdır. biz axtardığımız həqiqi kəmiyyətə həmin bu ədədi orta ilə yaxınlaşmalıyıq. bu ədədi ortanın qeyri-dəqiqliyi isə ayrı-ayrı ölçmə dəyərlərinin ondan olan fərqlərinin köməyi ilə hesablanır. dəqiq düsturları istəyənlər mesaj ata bilərlər.
ölçmələri təkrarlayarkən mümkündür ki, digər dəyərlərdən kəskin fərqlənən bir dəyər əldə edilsin. belə olan halda bu kəskin fərqlənən dəyər statistik qeyri-dəqiqliyi kəskin azalda bilər. bunun qarşısını almaq üçün bu dəyərləri çox vaxt hesablamaya qatmırlar. amma bu hərəkət zamanı da ehtiyatlı olmaq lazımdır. hər hansı bir dəyərin hesablamadan kənarlaşdırarkən yazılı əsaslandırmaq lazımdır və bir qədər şüphəli davranılmalıdır. çünki həmin dəyərin ortaya çıxması indiyə qədər bilinməyən bir fiziki fenomenin nəticəsi ola bilər və əgər belə kəskin bir fərq indiyə qədər bilinən fiziki bilgilərlə izah oluna bilinmirsə onda mütləq hesablamalara qatılmalı, mümkün olan təqdirdə ölçmələr təkrarlanmalıdır.
sistematik ölçmə xətaları
bu xətaların mənbəyi adətən ölçmə cihazında və ölçmə metodundadır. bütün cihazlar üçün istehsalçı tərəfindən yol verilən sistematik xəta ya sahib olur. yaxşı istehsalçılar daha dəqiq cihazlar istehsal edir və cihazın xətası az olur. ucuz və köhnə cihazların isə sistematik xətaları böyük olur. ciddi ölçmə cihazı istehsalçıları həmişə sistematik xətanı cihazlarının bir yerinə qeyd edir. başqa bir xəta mənbəyi isə ölçmə metodudur. bu xətalar adətən ölçmə prosesində nəzərə alınmayan bir fiziki fenomenin təsiri nəticəsində ortalığa çıxır və əksər hallarda müəyyən bir istiqamətə sahib olur, yəni axtarılan dəyərin hər iki tərəfinə doğru yayınma yoxdur, yalnız o dəyərdən kiçik və ya böyük nəticlər əldə edilə bilər. məsələn: yer kürəsindəki sərbəst düşmə təcilini müəyyən edərkən əgər havanın qaldırıcı qüvvəsi nəzərə alınmasa sistematik bir xətaya yol verilir və alınan nəticə əslində həmin koordinatlardakı sərbəst düşmə təcilindən kiçik olur. belə istiqaməti olan xətaları çox vaxt ölçməni başqa bir metodla apardıqdan sonra müəyyən etmək olur. amma yenə də şüphəli davranılmalıdır. çünki hər iki metod sistematik xətaya sahib ola bilər. əgər xətaya səbəb olan fiziki fenomen müəyyən edilərsə, onun təsiri xüsusi düzəliş hesablamaları vasitəsi ilə aradan götürülə bilər.
hər iki tip xəta müəyyən edildikdən sonra onları pifaqor teoremi ilə toplayım yekun xətanı əldə etmək mümkündür. demək olar ki, bütün hallarda axtarılan fiziki kəmiyyət birbaşa ölçülmür. müxtəlif ölçmələrdən sonra əldə edilən dəyərlərdən hesablanır. belə olan hallarda ayrı ayrı kəmiyyətlərin qeyri-dəqiqliyini hesablanan dəyərə "ötürmək" lazımdır. bunu etmək üçün xüsusi düsturdan istifadə edirlər, hansı ki, axtarılan kəmiyyətin ayrı-ayrı ölçülən kəmiyyətlərə görə hansı sürətlə dəyişdiyini nəzərə alır.
yekun olaraq qısaca dediklərimi təkrarlamaq istəyirəm: xətaların iki növü var. səbəbi bilinənlərə sistematik, bilinməyənlərə təsadüfi xətalar deyilir. təsadüfi xətalar statistik hesablamalar və ölçmənin ən azı 6 dəfə aparılmasını tələb edir. sistematik xətalarda isə mümkün olan vəziyyətlərdə düzəliş həyata keçirilməlidir.
diqqətinizə çatdırmalı olduğum son məqam, bütün hesablamaların təxmindən ibarət olmasıdır. heç kim axtarılan dəyərin dəqiq yerini deyə bilməz.
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
bir dəfə yaxın bir dostum soruşduqda, xoş günümə düşdüyü üçün, "sikdir" əvəzinə "eynidir" dediyim sualdır. deməz olaydım kaş. deyir sən heç pambıqdan hazırlanmış, uça bilən təyyarə görmüsən? amma dəmirdən hazırlanan təyyarə uçur. deməli dəmir daha yüngüldür. bununla zarafat edilməsi belə iyrəncdir. belə dostunuz varsa qırın getsin. mehribançılıq xətrinə üzünə gülməyin.
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
iki və daha artıq dalğanın birləşməsindən sonra superpozisiya prinsipinə görə amplitudlarının dəyişməsinə deyilir. ən asan formada izah etməyə çalışım. bir birinə doğru iki dalğa hərəkət edir. toqquşma zamanı dalğalardan birinin zirvəsi digərinin çökəkliyi olan yerə denk gəlir. əgər dalğalar bərabər amplituda malikdilərsə, onda hər iki dalğa yoxa çıxırmış kimi görünür. sadəlik üçün izah elədiyim hal destruktiv interferensiya adlanır. çünki interferesiyada sonra dalğa "yoxa çıxır". amma dalğaların toqquşması müxtəlif faza fərqlərində də baş verə bilər, məsələn dalğaların təpələri üst üstə gələ bilər, bir dalğanın təpəsi digərinin təpəsi ilə çökəkliyi arasından keçə bilər və s. bütün hallarda yalnız bir sadə qayda var: superpozisiya prinsipi. yəni dalğaların amplitudları sadəcə toplanır. misalçün bir dalğa -0.5m hündürlükdə olanda digər dalğanın 2m hündürlükdəki təpəsi ilə toqquşuq. yekun dalğanın hündürlüyü 1.5m olacaq. interferensiya bütün növ dalğaların başına gəlir. hətta iki müxtəlif mənbədən gələn səs dalğaları belə uyğun fazada və istiqamətdə toqquşarlarsa bir birini "yox edə" bilərlər. möcüzədir elə deyilmi? ayrı ayrılıqda adamın beynini zad eliyən iki müxtəlif səs mənbəyi. düzgün istiqamətdə tutduqda bir birini batırırlar və heçnə eşitmirsən.
interferensiya hadisələrindən ən maraqlı olanı mən deyərdim ki, işığın interferensiyasıdı. bu özəllik həm də işığın bir dalğa olduğunun sübutu olmuşdur. işığın interferensiyası bütün dalğalarınkından daha çox araşdırılıb və daha çox istifadə olunur. işıq şüalarının interferensiyasını yaratmaq üçün interferometr deyilən alətlərdən istifadə olunur. işləmə prinsiplərini sərt ümumiləşdirilmiş şəkildə belə izah eləmək olar: bir işıq şüasını yarım keçirici, yarım əks etdirici bir güzgü ilə iki hissəyə ayırırlar, sonra hər iki şüanı bir birindən fərqli yolla aparıb, yenidən bir nöqtədə birləşdirirlər. şüalar fərqli yolla getdikləri üçün arada faza fərqi yaranacaq. detektor isə işıq dalğalarının bir biri ilə interferensiya elədiyini göstərir. tanınmış interferometrlər bunlardır:
1. (baxma: michelson morley interferometri)-michelson morley eksperimentində istifadə olunub ilk dəfə. quruluşunun sadəliyinə görə dəfələrlə müxtəlif təcrübələrdə istifadə edilir. və təkcə işıqla olan təcrübələrdə yox.
2. (baxma: sagnac interferometri) sürətlə fırlanan hissəsi olan bütün dəyərli cihazlarda, maşınlarda var. məsələn təyyarə mühərriklərində. bu cihazda işıq yenə iki hissəyə ayrılır amma bu dəfə ayrılan işıq şüaları bir kvadratın tərəfləri boyunca gedirlər, özü də əks istiqamətdə. sonda yenidən detektorda birləşib iterferensiya edirlər. amma əgər interferometr fırlanmırsa, işıq şüalarının getdiyi yollar arasında fərq yoxdur, detektor iterferensiyanı yox, adi işıq şüasını ölçür. yox əgər, interferometr fırlanırsa, fırlanma sürətidə asılı olaraq işıq şüalarının getdiyi yollar fərqli olacaq, nəticədə faza fərqinə görə interferensiya əmələ gələcək. interferensiyanı analiz etməklə cismin nə sürətlə fırlandığını müəyyən etmək olar. dediyim kimi təyyara mühərriklərinin rotoru kimi sürətlə fırlanan və bahalı cihazlarda bu interferometr mütləq var.
interferometrlərdən bəhs edərkən fikir verdinizsə həmişə eyni bir işıq şüasının iki hissəyə bölündüyünü dedim. iki müxtəlif işıq şüası bir biri ilə əksər hallarda interferensiya etmir. məsələn evinizdə olan iki lampanın nəyə görə bir biri ilə interferesiya etmədiyini soruşa bilərsiniz. bundan başqa interferometrlərdə demək olar ki bütün hallarda lazer şüası istifadə olunur. nəyə görə adi lampanın bu tip məqsədlərə yaramadığını da soruşa bilərsiz. cavabı isə bu başlıqda olacaq: (bax: koherentlik)
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 66
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
xəstə bacımın olmasıdır. göz xərcəngi. doğulduğu günü indiki kimi xatırlayıram. böyüməyini unutmuşam. xəstəliyini kəşf eləməyimizi də xatırlayıram. indi deyəsən elektronikləşdirilib hamısı amma o vaxtlar uşaqlar üçün poliklinikalarda bir dəftərçə açılardı. uşaq bütün yoxlanışlardan keçməli, peyvəndlər vurulmalı və bilgilər, qeydlər bu dəftərçəyə yazılmalı idi. anam, mən və bacım üçümüz getmişdik xəstəxanaya. hər həkimdən keçirdik, amma göz həkimi biraz duruxdu. anam belə indiyə kimi bacımın gözündə problemi tutmamışdı deyəsən ya da elə məhz buna görə təkidlə göz həkiminin yanına getmişdik. dəqiq yadımda deyil. həkim bacımın gözünə baxdı, duruxdu. hansısa böyük xəstəxanaya ya da diaqnoz instituduna yönləndirmə kağızı yazdı. evə gələn yolda anam biraz şüphəli idi, qorxurdu. sonra atam gəldi, xəbəri öyrəndi. həmin gün ya da növbəti günlərin birində getdik o deyilən yerə. mən aşağıda gözlədim. bunlar üçü girdilər içəri. arada bir atam yanıma gəlib gedirdi. bir-iki saat sonra gördüm ki, atam qucağında bacım, yanında anam gəlir. dalaşıblar həkimlərlə. həkimlər xərçəng olduğunu başa düşüb, bizimkilərə soruşmadan narkoz vurmuşdular uşağa ki, gözünü götürməliyik. biz də kasıb ailə. əməliyyat barədə düşünmək, borca zada girmək üçün ən azı bir ay vaxt lazım idi. nəysə o dəhşətli gündən sonra vəziyyət nisbətən sakit oldu. əslində mən də doğulanda xəstə idim. mənimlə də eyni şey olmuşdu, həkimlər dayanmadan əməliyyat deyirdi amma yaşadım. atamgil buna güvənərək bacımı əməliyyat etməməyə qərar verdilər. heç sonradan həkimə getdiyimiz yadıma gəlmir.
bir səhnə yadımdadı. anam, mən və bacım balkondan həyətə baxırdıq. anam sakit, rahat və güclü bir qadına yaraşar bir şəkildə mənə aptekdən sarğı binti almağımı tapşırdı. bacımın gözünü örtmək üçün. mən hiss eləməmişdim amma artıq gözlə seçilirmiş. elə həmin gün üçümüzün bir yerdə oynaması yadımdadı. nəsə oldu mən bacımın üstünə qışqırdım. anam və bacım səbrlə, sevgi ilə məni yola verdilər. bu məni daha da qıcıqlandırdı, daha da səsimi atdım başıma. amma onlar yenə eyni cür reaksiya verdilər. anam sanki nə olacağını bilirdi, güclü olmağa çalışırdı. hirslənməməyə, içindəkiləri bizə hiss elətdirməməyə çalışırdı. üzündəki o qəmginliyi sözlə ifadə eləyə bilmirəm. hər şey romantizm cərəyanında yazılmış roman kimi idi. anam və bacım mütləq yaxşı qəhrəmanlar, mən isə mütləq pis qəhrəman idim. o oynayanda çıxardığım "oyundan" əvvəllər də çox eləmişdim. indi yadıma düşəndə özümə nifrət eləyirəm.
bacımın ölümünə bir ay qalmış ailəcə yığışdıq kəndə getdik ki, bəlkə uşağa yaxşı təsir eləyər. yaz idi deyəsən amma hələ yaz olduğu hiss olunmurdu, soyuq idi. mən yanlarında deyildim amma bibimin danışığından eşitmişdim ki, anamla bacımı həyətdə gəzdirəndə uşaq "yenə işıqları söndürüblər" deyibmiş. ordan anlıyıblar ki, artıq o biri gözü də fəaliyyətini dayandırıb. içim darmadağın oldu. elə bir neçə gün sonra da ağlaşma quruldu...
anam əvvəlcə həyəcanla bacımı ayıltmağa çalışdı. kövrələrək onu çağırırdı. hər çağırışından sonra daha çox həyəcanlanır, daha çox qorxuya düşürdü. sonra məni ayırdılar onlardan. başqa otaqda idim. anamın səsini eşidirdim. qucağında körpəsi ayaq üstə durub ağlıyırdı. ətrafındakılar da kişili qadınlı hamı ağlıyırdı. atam orda deyildi deyəsən. evdən çıxıb getmişdi. yəqin dözə bilməmişdi. dəhşətli gün idi. indiki kimi yadımdadı. amma ən dəhşətlisi o idi ki, mən uşaq idim. başa düşmürdüm. heç bacımın öldüyünü də anlamamışdım. bəlkə də tanıdığım insanlardan ilk öləni o idi ona görə. hələ ölümün nə olduğunu bilmirdim. amma anlamaq istiyərdim. o otağa girib "ağlama, anam!" "sən ağlama" qışqırıb, anamla bir yerdə ağlaya bilərdim. amma mən onda yan otaqda ağlaşma səsindən narahat olan götü poxlu gijdıllaq idim. yalnız növbəti gün anladım. bibim mənim paltarımı dəyişdirirdi deyəsən. soruşdum ki, bacım hardadı. kövrələrək "sən onu bir də görməyəcəksən" dedi. onda anladım. amma necə reaksiya verəcəyimi bilmirdim. dəfn mərasimində belə olmadım deyəsən. nə önəmi var ki onsuz da.
illər keçdikcə, biraz yaşa dolduqca, anamı gizlicə bacımın əşyalarına baxmasını, onları iyləməsini gördükcə söhbəti tutdum. atam, 20 ilin siqaret çəkəni o gündən sonra bir də dodağına siqaret qoymadı. günə iki paçka çəkirmiş. ondan sonra hər gün 1 kg alma alıb gəlməyə başladı. siqaretin puluna. bir müddət sonra bacıma aid hər bir şeyi evdən yox elədik. qəbrinə də getmədik. daha sonra başqa bacım doğuldu. ailəm yavaş-yavaş unutmağa başladı ya da unutmağa başladığını göstərməyə çalışdı. amma məncə bu hadisə anamda ciddi qorxu yaratdı. üstündən 10 ildən çox keçəndən sonra bu biri bacım bir gün bərk xəstələndi. əvvəlcə normal xəstəlik kimi görünürdü amma biraz kəskin idi. bir gecə bacım yuxudan duranda anam onu qucağında qonaq otağına gətirdi. evdə üçümüz idik. atam hardasa uzaq yerdə idi. artıq gəlməsi üçün zəng eləmişdik amma gəlməsi 1-2 saat çəkərdi. anam bacıma su içizdirmək üçün danışdırmağa başladı. bacım qətiyyən reaksiya vermədi. gözləri açıq idi, nəfəs alırdı amma deyilənlərə reaksiya vermirdi. sanki heç danışmırmışıq kimi. anamın səsindəki həminki qorxunu bir də hiss elədim. bacımı qucaqlıyıb mənə "(......), bir şey elə. oğlum yalvarıram bir şey elə. qonşuları çağır" mən də asosiallığımdan, utancaqlığımdan atamı gözləməyi təklif elədim. anam dediklərini yenə təkrar elədi. daha titrək, daha kövrəlmiş səslə. bəxtimdən bacım danışmağa başladı. anamı qucaqladı. yazıq qadının gözündən yaş gəlirdi artıq. nəysə ki, atlatdıq bunu. indi hər şey yaxşıdı. amma vəfat eləyən bacımın buraxdığı izi anamda yenidən gördüm.
yaxın 3-4 ilə qədər hər yatanda yaradandan bacımın ruhunu şad eləməsini istiyirdim. sonra o da yadımdan çıxdı. indi necə yadıma düşdü bilmirəm. bira.fmdə mahnıya qulaq asırdım. qızın üzü də yadımda deyil, çoxdan unutmuşam. 3-4 yaşlı qız uşağı həmişə çox gözəl olur. elə ən şirin, ən istəməli, oynatmalı vaxtında da öldü. ömrünün baharında. bir fidan idi o. elə adı da elə idi, fidan. adının mənasını da ölümünə az qalmış öyrənmişdik. bilmirəm bir körpənin göz xərçəngi ilə doğulması hansı məntiqə sığır? hanı ədalət? səbəb məqsəd nədi bunda?
son olaraq: sokayım sınavına
Notice: Undefined variable: user_id in /var/www/soz6/sds-themes/vengeful-light/profile.php on line 1336
blok - başlıqlarını gizlət
Notice: Undefined variable: user_id in /var/www/soz6/sds-themes/vengeful-light/profile.php on line 1343