işçi istismarı

kapitalizmin döyünən ürəyidir.
işçilərin nə qədər istismar edildikləri yaratdıqları müsbət dəyərin maaşlarına bölünməsi ilə ölçülür. məsələn işçi 8 saat işləyib öz maaşını 2 saatda çıxarıb 6 saatlqı əməyinin müqabilini işverənə qazandırırsa, burada istismar nisbəti 6/2=3`dür. həmkarlar ittifaqı (işçi ittifaqları, sendikalar) hər zaman bu nisbəti düşürmək üçün çalışırlar. nə qədər müvəffəq olsalar da kapitalist bir cəmiyyət mənfəətə dayandığı üçün bu nisbət heç vaxt sıfır ola bilməz.
istismarı artıqmanın 5 asan yolu vardır:
1. iş saatını uzatmaq. əgər maaş artırılmadan iş saatı artırılırsa, 8 saatlıq iş rejimi 10 saata yüksəldilirsə, brada istismar nisbəti 8/2=4 olacaq.
2. əlavə iş. işverən bu iş üçün artıq pul ödəsə də, yenə də ona öz işçisini artıq işlətmək sərf edir. çünki işə alacağı yeni işçinin sosial təminat xərcləri daha çoxdur.
3. əməyin intensivliyini artırmaq. işin temposunu artıraraq işverən işçinin öz əməyinin haqqını 1 saatda qazandırır və geri qalan 7 saatlıq işi sömürür. beləcə istismar nisbəti 6/2=3`dən 7/1=7`ə qalxmış olur.
4. əməyin səmərəliliyini artırmaq. elm və texnoloji inkişaf işçinin əməyinin səmərəsini artırır. beləcə işçi eyni zaman ərzində eyni tempdə çalışaraq daha çox istehsal yarada bilir. bu artımın maaşla paralel olmadığı halda işverən daha çox qazanır.
5. əmək haqqının azaldılması. günümüzdə nominal dəyərdə bu haqqın azaldılması mümkünsüz kimi olsa da, pulun satın alma gücünü azaltmaq mümkündür. yəni enfilyasiya yaradırlar. və beləcə sizin əslində vərəq üzərində sabit qalan maaşlarınız enfilyasiya sayəsində realda azaldılmış olur.

iqtisadi istismar

digər istismar növlərindən ayrılan istismardı. çünki günümüzdə oğurluq, korrupsiya cinayət sayılsa da, iqtisadi istismar bir bütün olaraq ələ alındığında günümüzün ayrılmaz hissəsidir.
sinifli cəmiyyətlərdə hakim təbəqə öz yaşayışını işçi sinifin vasitəsilə təmin edir. quldar cəmiyyətdə istismarın məntiqi ağanın köləsi üzərindəki mülkiyyəti ilə açıqlanır. feodal cəmiyyətdə feodalın haqlarına əsaslanır ki, bu da yarı köləlik kimi bir şeydir.
kapitalist cəmiyyətlə birgə istismarın məntiqində köklü dəyişiklik yaranıb. bu cəmiyyətdə artıq nə kölə, nə yarı kölə olduğu üçün hüquqi baxımdan işçilər azaddırlar. artıq bu işçilər üzərində birbaşa haqq iddia edərək istismar etmək şansı yoxdur.bu cəmiyyətdə istismar artıq istehsal vasitələri üzərindəki mülkiyyət haqqına dayanır.

sərmayə

sabit sərmayə və dönər sərmayə olmaq üzrə 2 qrupa ayrılır.
sərmayənin bir istehsal prossesində təmamilə istifadə olunub bitən və dəyərinin yeni istehsal olunan mala əlavə edilən hissəsinə dönər sərmayə deyilir. buna xammaddələri, işgücünü misal göstərə bilərik. yeni istehsal olunmuş mallar satıldığında bu tip sərmayə geri alınmış olur.
sabit sərmayə isə, binalar, alətlər, mexanizmalar kimi istehsalda bir dəfə istifadə ilə tükənməyən və təkrar təkrar istifadə oluna bilən dayanıqlı istehsal mallarıdır. bu istehsal prossesində malların qiymətində özünü amortizasiya payı ilə göstərir. beləcə kapitalist öz sabit sərmayəsindən payını istehsal prossesinin sonunda amortizasiya pulu olaraq geri ala bilir.

grbs

keçirdiyi ielts sınaqlarına getməmək məsləhətdir. zira 50 manatı cırıb yerə atmağınızla heç bir fərqi yoxdur. pulu bir qırağa səhərin korunda yuxunuza haram qatmağınıza yanarsız.
deməli listening`də qulaqcıqlar təqdim olunmur. exo verə verə dandik bir notebookdan dinləməli olursuz. və də seçdikləri materiallar hansı kitabdandırsa əməlli başlı problemli kitabdı. deyir 4cü suala qədər cavablandırın. amma 3cü sualın cavabın deyən kimi, indi 5-10cu suallara baxın deyir. və ortada qalan o 4cü cavabı 10cu sualdan sonra ancaq deyilir.
reading bölməsində, daha az akademik məqalələr idi ki, imtahanda belə asan ola bilmə ehtimal yoxdu.
writingdə verilən mövzular çətin olur. və o qədər məsuliyyətsiz sınaq edirlər ki, vaxta 20 dəqiqə qalmış olmasına baxmayaraq son 10 dəqiqə deyib sizi panikaya soxurlar. 10 dəqiqə bitəndə a bağışlayın 20 dəqiqə imiş davam edin deyirlər. siz də baxışlarınızla söyməkdən betər edin onları.
finally and interestingly, speaking etmirlər.
düşünün bu sınağa 50 manat istiyirlər bir də.

sosializm

istehsal vasitələrinin (işçi, qaynaq, sərmayə) özəl şəxslərin deyil də cəmiyyətin əlində toplanmasını əsas alan sistemdir. sosializmdə bəzi insanları digər bəzi insanları pul qarşılığında öz iş yerlərində işlətmələri, onları istismar etmələrindən söhbət gedə bilməz. hamı bir işdə işləyir və bunun qarşılığında yaradılar milli gəlirdən pay alır. kapitala bağlı gəlir növləri olan mənfəət, kira, faiz sosializmdə yoxdur. işləyənlərin aldıqları gəlir kapitalizmdəki gəlir deyil, çünki kapitalizmdəki işçi sosializmdə yoxdur.
sosializmdə bir sistem kapitalizmdə olduğu kimi kapitalistlərin qərarı ilə deyil, mərkəzi dövlətin qərarı ilə idarə olunur. sosialist sistem mərkəzi plansız işləyə bilməz.
sosializm ancaq istehsal texnologiyasının inkişaf etdiyi və ölkənin təmamilə sənayeləşdiyi zaman mümkündür. xırda istehsalçıların hakim olduğu köhnə texnologiya ilə sosializm qurula bilməz. bu səbəblə az inkişaf etmiş cəmiyyətdə sosializmi tədricən qurmaq olar. bu tip cəmiyyətlərdə yüksək texnologiya qurulub dövlət əli ilə idarə edilənə qədər bu xırda istehsala icazə verilir bir şərtlə ki, böyüyüb kapitalist bir istehsalçı olmasın.
sosializmdə hər növ istehlak mallarının özəl mülkiyyəti sərbəstdir. yəni hamı ev, maşın, tv ala bilər. şəxsin özünün ailəsi ilə işləyəcəyi böyüklükdə işlətmə də özəl mülkiyyət ola bilər. amma başqasını bu istehsal prossesinə soxub işlətmək artıq kapitalizmə girdiyi üçün qadağandır.
sosializm bir fikir olaraq köklü keçmişə sahib olsa da, qərbdə kapitalizmin inkişafı sürətləndikcə sosialist düşüncələr də canlılıq qazanıb. karl marx`a gələnə qədər sosializm idealist bir düşüncə idi. bu günki sosializmi quran marx və engels, sosializmin insan ağlının bir icadı deyil, cəmiyyətin inkişafının kapitalizmdən sonrakı təbii mərhələsi olduğunu demişlər. bu səbəblə də qurduqları sosializmi ideal sosializmdən ayırmaq üçün ona elmi * bilimsel sosializm adını vermişlər.
sosializm ilk dəfə 1917ci ildə sovetlər birliyində faktiki olaraq tətbiq edilib. ikinci dünya müharibəsindən sonra sosialist ölkələrin sayı artmış və dünya kapitalist sistemi qarşısında rəqib dünya sosialist sistemi qurulmuşdur.
sosializm də ancaq iqtisadi sistem deyil. onun da özünə məxsus həyat tərzi və dünya görüşü var.

kapitalizm

özəl təşəbbüs sistemi, sərbəst təşəbbüs sistemi, bazar iqtisadi sistemi və liberalizm kimi adlandıra bilir.
bu sistemin əsası, kapitalın az sayıda özəl şəxslərin əllərində cəmlənməsi və bu kapitaldan yoxsun olanların (işçilərin) həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün bu şəxslərin iş yerlərində pul qarşılığı işləmək məcburiyyətində olmalıdır. bu səbəbdən də, kapitalist cəmiyyətdə kapitalist və işçidən ibarət iki təməl sinif var. xırda istehsalçılar, dövlər işçiləri, sərbəst peşə sahibləri iki təməl sinifin ara təbəqəsini yaradırlar.
kapitalist bir sistem, qiymət mexanizması və buna bağlı olaraq kapitalistlərin qazanc əldə etmə səyləri sayəsində işliyir və ana güc kapitalistlərin qazanc əldə etmə hirsidir.
kapitalist ölkənin inkişafı, investisiya qoyan kapitalist sinifin məsuliyyətinə buraxılmışdır. bu sinif nə qədər güclü, bacarıqlıdırsa ölkə də o qədər sürətli inkişaf edər. bu sistemdə tərəqqi üçün dövlətin verdiyi təməl xidmət, kapitalist sinifi yetişdirmək və bunların güclənmələri üçün əlindən gələn köməkliyi etməkdir. çünki kapitalist gecləndikcə yeni iş sahələri açacaq və dolayı yolla işçi də bundan yararlanacaq. təməl məntiq budur.
kapitalizm qərbdə 17ci əsrin sonlarından hakim iqtisadi sistem olmağa başlayıb və bu günki vəziyyətinə təkamül edərək gəlib çatmışdır. ilk əvvəl kapitalizm, rəqabətçi bir norma ikən, sonralar kapitalın davamlı olaraq az sayıda adamın əlində toplanması nəticəsində monopolik bir norm olmuşdur. bu monopoliya mərhələsi 19cu əsrin sonlarına doğru tam olaraq formalaşmışdır və bərabərində imperiyalizmi gətirmişdir. imperiyalist mərhələdə istismarın hakim xususiyyəti, başqa ölkələrin ticarət yolu ilə istismarına əlavə sərmayə yatırımları yolu ilə də istismar etmələri idi. monopolik mərhələdə böyük şirkətlər ortaya çıxır və bunlar daxili və hətta xarici bazarı alıb öz aralarında bölüşürlər və beynəlxalq monopoliyalar yaradırlar ki bütün dünyaya hakim olsunlar. bu tip şirkətlər transmilli şirkətlər adlanır.
monopolik kapitalizm inkişaf prossesində getdikcə daha böyük ölçüdə dövlət gücündən yararlanmaq və getdikcə onunla bütünləşmək ehtiyacı duymuşdur. bununla da monopolik dövlət kapitalizminin əsası qoyulmuşdur. bu mərhələyə keçid ikinci dünya müharibəsindən sonra sürətlənmişdir.
kapitalizm sadəcə bir iqtisadi sistem deyil, eyni zamanda həyat tərzi və dünya görüşüdür.

sosial dualizm

julius herman boeke adında bir iqtisadçı tərəfindən ortaya atılan qavramdı.
boeke bu teorisinde iqtisadı sosial ruh, təşkilati formalar və hakim texnika ilə xarakterizə edir. və deyir ki, bu 3 aspekt müstəqildirlər ama birləşəndə cəmiyəti, sosial sistemi yaradırlar.
boekeyə görə cəmiyyətdə yalnızca bir iqtisadi sistemin hakim olması şərt deyil. əgər bir iqtisadi sistem varsa o cəmiyyət homogendir. bir çox inkişafda olan cəmiyyətdə adətən iki sosial sistem olur. bunlar adətən pre kapitalizm dövrü yaşayan cəmiyyətlərdir.