1. böhranların mahiyyət etibarilə hər sahədə qarşılığı olsa da (məsələn, demoqrafik böhran, ekoloji böhran, siyasi böhran və s.) əsas olaraq böhran dedikdə, yadımıza iqtisadi böhran başa düşülür.

iqtisadi böhranın yaranma səbəbləri nədir? artıq istehsal və bazarda yetərincə müştəri olmaması (pul, təbii hadisələr və maddi və mənəvi köhnəlçənin bir nəticəsi olaraq) və ya yetərincə müştərinin olmasına baxmayaraq satıcının bazarda yetərincə olmaması və yaxud satıcı və ya satıcıların kifayət qədər əmtəə və xidmət istehsal etməməsidir.

yəni iqtisadi böhran bazarda tələblə təklifin uzlaşamadığı zaman baş verir. yəni ya tələb olur, təklif olmur (və ya tələbə nisbətən az olur) ya da əksinə. təbii ki, bunun da bir neçə səbəbi vardır. yuxarıda saydıqlarım və onlara bir neçə əlavə etmək lazımdırsa, ölkənin valyutasının dəyərdən düşməsi, böyük sövlətlərdəki iqtisadi böhran, əsas sahədə baş verən böhran (ölkənin aparıcı sahəsində baş verən istənilən böhran digər sahələrə təsir göstərir, lakin bu əvvəlcə bir-biri ilə sahələrdə öz təsirini göstərir. məsələn, neft sektorunda baş verəcək (və ya vermiş) böhranda ilk zərbə alacaq sahə boru-kəmər istehsalı və kimya sənayesi olacaqdır), ölkədəki təbii sərvətlərim tükənməsi, siyasi səbəblər (ambarqo və müharibələr) və s. ola bilər.

dünyada iqtisadi böhranlar sənaye dövründə yaşansa da (məsələn avropada təbii sərvətlər, başlıca olaraq kömür və qızıl ehtiyatlarının azalması), qlobal şəkildə bütün dünyanı əhatə edən böhran 1930-1933-cü illəri əhatə etmişdir. səbəbi isə kobud şəkildə desək, dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməməsi olmuşdur.

klassik iqtisadçıların (başda adam smit və david ricardo olmaqla) müdafiə etdikləri əsas şey iqtisadiyyatın azad olması idi. yəni xaricdən gələn heç bir qüvvə bazara müdaxilə etməməli idi. adam smitin fikrinə əsasən, bazarda yaranan böhranlar bazarın öz-özünü tənzimləmə bacarığına əsasən, uzun müddətli ola bilməz və bazar da buna imkan verməz. (baxma: "görünməz əl" nəzəriyyəsi)

1930-1933-cü illərdəki böhranda con meynard keynsin öndərliyindəki bir qrup böhranın həllini dövlətin bazara müdaxiləsində görmüşdülər. onlar monetarist və fiziokratların fikirlərini müdafiə edərək və həm də inkişaf etdirərək müdaxiləsiz bazarın həmişə böhrana gətirib çıxaracağını demişdilər. bu nəzəriyyə sonradan keynisçilik adlandırıldı və onun davamçıları da keynisçilər adlandırıldılar.

bəs dövlətin bazara müdaxiləsi nə deməkdir? bunun üçün bazara nəzər salmaq lazımdır. bazarda kim var? alıcılar-istehlakçılar, satıcılar-istehsalçılar və pul. deməli, dövlət əsas etibarilə bu 3 sahəyə nəzarət etməlidir.

ilkin olaraq böhranın yaranma səbəbi inflyasiya olmuşdur. inflyasiya pulun, yəni valyutanın dəyərdən düşməsidir. yəni pul dəyərdən düşdükdə xərclənən pul miqdarı artır və ödənilən tələb azalır. belə deyək, əvvəlcə çörək 30 qəpik idi və biz 1 manata 3 çörək alırdıqsa, çörəyin qiyməti 40 qəpik oduqdan sonra, 1 manata yalnız 2 çörək ala bildik. bəs dövlət bu qiymətlərə necə nəzarət edir? əvvəla deyim ki, bazarın birinci şərti azadlıq olduğu üçün, dövlət hər hansı bir sahəyə müdaxilə edə bilmədiyi kimi, qiymət qoymaya da müdaxilə ed bilməz. lakin bunun əvəzində vergi qoymalar, bir sıra iqtisadi tədbirlərlə bu tənzimlənir. lakin bu dediklərim minimum istehlak səbətindəki qidalara aid deyil. yəni dövlət yumurta, şəkər tozu, çörək və bunun kimi minimum istehlak səbətində olan qidaların qoymətini tənzimləyir. bəs deyək ki, dövlət vaxtında müdaxilə edə bilməyib və ya müdaxilələri nəticəsiz qalıb. və bunun nəticəsində valyutanın dəyəri düşüb. bu zaman dövlət 2 yolla bazarı tənzimləyə bilər. bunlardan ilki süni dəyər artırmadır. bu yolla bazardakı milli valyuta mərkəzi bank tərəfindən toplanır və xarici valyutaya məhdudiyytə və qadağalar qoyulur. bunun nətocəsində milli valyutaya olan tələb artacaq və balyutanın dəyəri qalxacaqdır. digər bir istiqamət dövlətin gömrük tədbirləridir. yəni dövlət milli valyutanın ölkədən çıxmasına məhdudiyyətlər qoyur. xarici valyutanın ölkəyə gətirilməsinə mane olur. burada milli istehsalın gücünün də təsiri vardır. milli istehsal-sənaye güclənmədikcə böhran davam edər.

digər bir səbəb isə hal-hazırda dünyanın yarısının əziyyət çəkdiyi inhisarlaşmaya görədir. inhisarlaşma bazarda nə yaradır?inhisarlaşma bazarda satıcıların sayını minimuma endirir (çox vaxt bazarda 2-3və ya tək satıcı olur), beləliklə, bazarda həmin şəxs və ya şəxslərin hakimiyyəti başlanır. inhisarlaşma necə bir böhrana səbəb ola bilər? əvvəla qeyd edilməldir ki, inhisarlaşma şəraitində bazardakı tələb çoxluğuna qarşı sadəcə bir (və ya bir neçə) təklif olur ki, artıq tələbin təklifə uyğunlaşması baş verir ki, bu da yolverilməzdir. tələb təkliflə uyğunlaşdıqda və cəmiyyət satıcıya tabe olduqda əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti düşür, qiymətləri isə əks olaraq qalxır. əsas səbəb isə bazarda başqa satıcının olmamasına binaen, alıcıların buna məcbur olması və razı olmasıdır. beləliklə, azalan keyfiyyət və artan qiymətlə bazarda böhranın başlanğıcı qoyulur. ilkin olaraq yaranacaq böhran inflyasiyaya görə ola bilər. yəni qiymət süni şəkildə artır və bunla düz mütənasib olaraq pul dəyərdən düşür. digər bir hal isə baş verəbiləcək potensial qlobal böhranda inhisarçının fəaliyyətinin minimuma düşməsi və bazarda başqa təklif-istehsalçı olmadığına görə bazarda artıq inhisarçının tələbi qarşılaya bilməməsidir. digər səbəblər də bununla əlaqədar baş verə bilər. bəs inhisarçılığa qarşı dövlətin münasibəti necə olmalıdır? öncəliklə, dövlətin buna qarşı təşkil etdiyi tədbirlər sistemi vardır. bu tədbirlər sistemi "dövlətin anti-inhisar tədbirlər sistemi" adlanır. dövlət bu zaman başlıca məqsədi inhisarı yaradan başlıca səbəbləri aradan qaldırmaqdır. bəs inhisarı nə yaradır? inhisar necə şəraitdə yaranır? inhisarın yarandığı şərait bazar iqtisadiyyatının qanunlarına riayət olunmayan və illeqal olaraq bu qanunları pozaraq qabağa keçməyə çalışan şəxslər olduqda yaranır.

məsələn, bərabər hüquqlu olan satıcılardan biri (və ya bir neçəsi) digərindən qabağa düşmək üçün illeqal yollardan istifadə edir. bu illeqal yollar: terrorizm, qeyri-qanuni yollarla xammal və mal əldə etmək, korrupsiya, süni bürokratik əngəllər (məsələn, təsəvvür edək ki, satıcılardan biri dolaylı yolla nazir, deputat və s. dövlət adamıdır. bu zaman həmin şəxsin süni bürokratik əngəllər yaratması xeyli asandır), haqsız olaraq şirkətlərin birləşməsi və ya gizli və qeyri-qanuni razılaşmalar, böyük satıcıların kiçikləri sıxışdırması və s. dövlət bunlara qarşı tədbirlər hazırlamaqla birlikdə vergi siyasəti, və qərara alınan bir sıra qanunlarla (məsələn, bir şəxs bazarın 60%-indən artığını əldə edə bilməz. səhv yadımda qala bilər. səhvdirsə, xəbər edin düzəldim) tənzimlənir.

vel hasıl-ı kelam, böhran çox qəliz bir məsələdir. həm qəlizdir; həm də ki vacib.