bugün; 4 yanvar doğum günü olan şəxs *

nyuton 4 yanvar 1643 (julian təqvimi ilə 25 dekabr 1642) cü ildə lincolnshire kəndində dünyaya gəlib. bugün doğulduğu ev muzeyə çevrilib və woolsthorpe manor adlanır. 7 aylıq doğulduğu üçün heç kəs yaşayacağına inanmayıb. adaşı olan atası isə o doğulmamış üç ay əvvəl ölüb. nyuton üç yaşı olanda anası tərəfindən nənəsinin himayəsinə verilir və anası qoca keşiş barnabas smith ilə evlənərək başqa şəhərə köçür. nyuton ögey atasına, anasına və ailə qohumlarına sevgisiz şəkildə böyüyür. hətta ata və anasını birlikdə evdə yandırmaqla hədələyir. on iki yaşında kings school adlanan əyalət məktəbinə başlayır; məktəb evlərindən uzaq olduğu üçün əczaçı clark ailəsinin yanına köçür. clark nyutona müxtəlif şeylər öyrədir; təbiət və s. ilə bağlı. ardınca nyutonun anasının ikinci əri smith ölür və ikinci dəfə dul qalmış qadın nyutonun ögey bacı-qardaşları ilə evinə qayıdır. nyutonu məktəbdən çıxarır və ferma işləri ilə məşğul olsun deyə evə qaytarır. nyuton ferma işlərində yaxşı olmadığı və elmə marağı olduğu üçün dayısı tərəfindən kembric universiteti- triniti kollecə hazırlaşmaq səbəbilə yenidən kings kollecə qayıdır. nyuton hazırlıq məqsədilə yenidən başladığı kings kollecdə ikinci dəfə clark ailəsinin yanına köçür; həkim clark`ın böyük qızı catherine stukeley`ə vurulur. aralarında `nişanlanma` belə olur ancaq nyuton elmi işlərə daha çox önəm verməsi səbəbilə ayrılırlar. ancaq nyuton heç vaxt stukeley ilə yolları ayırmır; yaşlandığı vaxtlarda belə ziyarətinə gəlir. on doqquz yaşında triniti kollecə qəbul olan nyuton yarım təqaüd ilə təhsil alırdı; tam təqaüd almaq üçün girdiyi həndəsə imtahanından keçə bilməmişdi. nyuton təhsilinin sonuncu ilində bütün avropada vəba xəstəliyi yayılmışdı; nyuton xəstəlikdən `qaçmaq` üçün kembricdən doğulduğu kəndə qayıdır. nyutonun və dünyanın `möcüzə ili` dedikləri ilk dönəm bu ilə- 1666 cı ilə təsadüf edir. bu ildən sonra nyuton universitetə qayıdır və müəllimi isaac barrow`dan sonra lucas kürsüsünə əyləşir. (lucas riyaziyyat professoru) nyuton daimi dindar biri olaraq təqdim olunsa belə həmişə azadlığın yanında olub; ingiltərədə kilsə bütün təhsil adamlarının, tələbələrin, kürsü sahiblərinin və s. keşiş statusunda olmasını tələb etdiyi vaxt nyuton buna qarşı ilk etiraz edən və qarşı çıxan şəxs olmuşdu. demək olar məhz nyuton sayəsində bugün avropada din və elm adamları bir-birindən ayrıdır. kilsə universitetlərə, elmi işçilərə qarışmır. anası 1679`cu ildə ölür. nyuton anasının son vaxtlarında onu müalicə etməyə çalışır, yanında olur. anasının ikinci ərindən qalan sərvət ölümündən sonra nyutona qalır. 1680`ci illərdə halleyin təkidilə nyuton bütün çalışmalarından ibarət natural fəlsəfənin riyazi başlanğıcı adlı kitabını yazır. nyutonun stukeley`dən sonra ikinci romantik əlaqəsi isveçrəli riyaziyyatçı fatio de duillier ilə olur. fatio de duillier ilə romantik əlaqələri uzun illərdir nyutonun homoseksual əlaqələri olduğuna dair fərziyyələri dəstəkləyir. beləki fatio de duiller`dən ayrılandan sonra nyuton depressiyaya düşür; bu vaxt dostlarına, tanıdığı hər kəsə və akademiya üzvlərinə nifrət dolu məktublar yazır, təhqirlər edir, paranoyalardan, əsəb sarsıntılarından əziyyət çəkir. 1703`cü ildə düşməni hooke öldükdən sonra optika ilə bağlı araşdırmalarına yayımlayır; sırf hooke öldükdən sonra yayımlama səbəbi nyutonun tənqid olunmaqdan, tənqidə qarşı bəlkədə tarixin görmüş ən nifrətli reaksiyasını verən insan olmağından irəli gəlir. sonra diferensial hesab ilə bağlı leibnitz ilə mübahisələri yaranır; nyuton parlament və akademiyanın gücündən istifadə edərək, ikiüzlü bir şəkildə leibnitzi yerdən-yerə vurur. nyuton bəzən ikiüzlü, kinli, hərəkətlərindən nifrət yağan bir adama çevrilirdi. bəzən isə dostlarına qarşı xoş davranırdı və məhz bu səbəblə nyutonun xarakteri ilə bağlı müxtəlif mənbələrdən oxuduğum müxtəlif yazılar var; məsələn:

nyuton hər zaman çalışmaları üstündə işləyirdi. çox az-az kiməsə ziyarətə gedirdi, boş zamanları olmurdu, geyimi həmişə səliqəsiz və köhnə olurdu. onu tanıyanlardan biri haqqında beş ildə cəmi bir dəfə nyutonun gülümsədiyini gördüyünü yazır. o da belə bir əhvalat olub: nyuton dostlarından birinə həyəcanlı bir şəkildə evklid həndəsəsinə aid kitab verib və dostu bunun nəyə yarayacağını soruşub. nyuton bu suala qarşılıq saatlarla gülüb -* günlərlə yemək yeməyi unutması, evdən kənarda yemək yeməyə qərar verdikdə isə bir neçə addımdan sonra arximedin evrikasına bənzər şəkildə `tapdım` deyə qışqıraraq geri qayıtdığı bilinir. universitetdə yemək masasına əyləşdiyi vaxt nə yediyini bilməz, yeməyə başlayana qədər süfrə toplanar və nyuton ac qalardı. kitablarında və araşdırma yazılarında olan dahiliyin üz ifadəsində yer tapmadığını və hətta duruşu, baxışları ilə həmişə yuxulayırmış kimi olduğunu yazırlar. nyutonun az qala hər kəsdən şübhə etdiyi, hər şeyi sorğuladığı bilinir. qısqanc, şübhəçi, şəxsinə qarşı istənilən tənqidə nifrət və ikiüzlülüklə cavab verən, kinli nyutonu yaşadığı vaxtlarda o qədər çox insan sevməzdi, otuz il verdiyi dərsləri cəmi üç nəfər qatılmışdı. vicdansızlığı və zalımlığı ara-sıra şəxsiyyətini ələ keçirirdi. william chaloner adlı başqa bir tanınmış şəxsin nyutona hər kəsin içində tənqidindən sonra təkcə bu adamı məhv etmək üçün nyuton parlamentə girir, zərbxananı əlinə keçirir, paltar dəyişdirərək, saxta şahidlər taparaq uzun illər sonra chaloner`i mühakimə etdirir, chaloner edam olunur. hooke ilə aralarında vuruşmadan sonra hooke haqqında bütün yazıları akademiyadan məhv etdirir, şəkillərinə yox edir və hooke haqqında gələcəyə ancaq nifrət dolu yazılar, hooke haqqında eybəcər şəkillər və s. qalır. leibnitz`i isə yenə gücündən istifadə edərək az qala leibnitz sırf diferensial hesabı özü ilə bir vaxtda kəşf etdiyi üçün onu elm dünyasına biyabır edir.


ancaq nyuton bütün tarixi səhvlərinə, şəxsi anlaşmazlıqlarına baxmayaraq bəşəriyyətin ən dahi beynidir. nyuton təkcə ingilislərin yox bütün insanlığın fəxridir.


uşaqlığımın qəhrəmanı olduğu üçün və mənə fizikanı sevdirdiyi üçün əziz xatirəsini yad edərək ad gününü gecdə olsa təbrik edirəm. -*



not: yazıda nyuton project adlı saytda olsa mənbələrdən və s. istifadə olunmuşdur. oxuya bilərsiz: newtonproject.sussex.ac.uk


yaddan çıxan not: adam bir blaca tənqidə gör nələr edirmiş. einstein 200 il tez doğulsaydı götünü çətin qurtarardı bunun əlindən -*