4. nəşr olmasının üzərindən keçən 1 əsrə yaxın zaman dilimində haqqında qalaq-qalaq şəhər əfsanələri törəyən, sayısız-hesabsız araşdırmaya, incələməyə, elmi-praktiki seminarlarda mühazirələrə mövzu olan və oxunub anlaşılması, buna bağlı olaraq tərcümə olunmasının imkansız dərəcədə çətin olmasıyla anılan modernist romanın zirvəsi və ceyms coysun ölümsüzlüyünün qarantı...çoxdan uliss haqqında yazmağı düşünür, qeydlər aparır, oxumalarımı təzəliyirdim...bəzi entrylərimdə dolaylı olaraq coysa, ulissə toxunsam da, “ətraflı” (ətraflı sözünü yazarkən belə çox iddialı səsləndiyinin fərqindəyəm) yazmağı ertələyirdim...100-cü entry’mi mənim üçün şəxsi və akademik anlamda xüsusi bir yerə sahib olan coys və onun ulissinə həsr etmənin verdiyi zövq və eyforiya hissi paha biçilməzdir...
böyük modernist yazıçılardan bir qismi qadınlardan, bir qismi yəhudilərdən, bir qismi sosyalistlərdən, bir qismi isə adi insanlardan nifrət etmişdir…coys isə avanqrad bir sənətkar olmasına baxmayaraq, demokrat dünya görüşü və tolerantlığı ilə ayrı mövqedə dayanır…coysu digər böyük modernist romançılardan ayıran ən başlıca xüsusiyyətlərdən biri onun heyranlıq duyulacaq sıradanlığı, coysun adi və gündəlik olana duyduğu yaxınlıqdır...coysun bu sıradanlığını, onu digər yazıçılardan ayıran sıradışılığı olaraq görə bilərik...o ki qaldı ulissə, roman haqqında düşüncələrimi qaba şəkildə aşağıdakı kimi sistematikləşdirməyə çalışdım:

1 coysun füsünkar poetik üslubu ilə gündəlik, bayağı və monoton fantaziyasının birləşməsidir uliss- coys gündəlik həyatın monoton mexanizmlərini üslubi cəhətdən bilərək və müfəssəl şəkildə elə qurur ki, roman gündəlik həyatdan ironik bir şəkildə ayrılaraq yadlaşır…oxuyucu, romanın qalaq-qalaq detallarla şişirdilmiş məzmununda öz yolunu tapmağa çalışarkən, bir hiyləylə qarşı-qarşıya olduğunu anlayır…çünkü ulissdə forma (üslub), məzmuna üstün gəlir…ulissin əsas qəhrəmanları (leopold bloom, stephen dedalus və molly bloom) pozğun cinsi fantaziyaları olan, obsessiv, oedipal kompleksli, məqsədsizcə gəzən, xəyal quran, yellənən, masturbasiya edən, sevişən sıradan insanlardır...beləliklə coys, homofob və dendi proustdan, ulissi “ sızanağlarını qaşıyıb duran, narahat bir yeniyetmənin romanı” adlandıran özündənrazı woolfdan daha insancıldır, uliss isə sıradan insanlara, folklora və kütlə mədəniyyətinə yaxın bir romandır …

2 dili xronolojik təhkiyənin boyunduruğundan qoparıb bir söz, ya da ifadəylə birdən çox zamanı birdən yaxalamaq iddiasının uğurlu şəkildə realizə edildiyi şahəsərdir uliss- coys bu romanda mifolojik zamanla gündəlik zaman arasındakı gərginliyi vurğulamaqdan çox, lessinqin plastik incəsənət və dildən istifadə edən ədəbiyyat kimi söz sənəti sənət arasındakı ayrışmanı ( qotxold efraim lessinq, laocoön adlı məşhur nəzəri-traktatında, rəsm və heykəltəraşlıq kimi plastik sənətləri məkan sənətləri, ədəbiyyat(təhkiyə) və musiqini zamana bağlı sənətlər olaraq ayırmışdır...bu ayrımı qeyd olunan sənətlərin istifadə etdiyi xam maddələrə görə əsaslandırdı...lessinqə görə dil, zamana yayılan bir ifadə formasıdır; heykəl və rəsm kimi bir anlıq baxışla qavrana bilməz...bir cümlənin nə dediyini anlamaq üçün o cümlənin sonuna gəlməliyik...bununla da məşhur laokoön heykəlindən misal gətirərək, heykəltraşın laokoönun çəkdiyi izdirabı fəryad yoluyla deyil, onun gərilmiş əzələləri ilə göstərməlidir...buna baxmayaraq təhkiyədə isə laokoönun fəryadı sözlərlə təsvir edilə bilər) da ortadan qaldırmaya çalışmışdır –ilk olaraq bu ayrımı proteus bölümündə problematikləşdirərək, sonra da bu ayrımın necə aşılabiləcəyini digər bölümlərdə göstərmişdir...

3 babil qülləsinə çıxan pillələrdən ziyadə özü bir babil qülləsidir uliss- enis batur ulissin yapı kredi yayınları nəşrində önsözündə babil qülləsi əfsanəsi və uliss arasında bir bənzərlik qurur... necə ki, babil qülləsi tanrıya bir üsyandır, uliss də eyniliklə ingilis dilinə, ədəbi iqtidara prometey kimi baş qaldırmadır...

4 ənənəvi romanların bir parodiyasıdır uliss- coys, homerin odisseya əsərinin kompozisiyanı dublində keçən 1904-cü il 16 iyunundaki bir günü qurmaq üçün istifadə edir, lakin bu qurğunun özü belə parodiyadan o yana keçmir…ironik şəkildə odisseyin yerini reklam təmsilçisi olan leopold bloom alır, (latınca uliss), bloomun zina edən yoldaşı molli blum odisseyin sadiq arvadı penelopanı təmsil edir, məktəb illərində yezuit məktəbində dini təhsil alan, lakin sonradan bu təhsilə kəskin reaksiyalar versə də, özlüyündə hələ metafizik bir xarakterə sahib gənc müəllim olan stephen dedalusa isə telamaxın rolunu verməklə modern dünyanın qeyri-müəyyənliyinə, pluralizminə, çoxmənalığına diqqət çəkir...

5 baxtinin nəzəri əsasını təsvir etdiyi dialojik romanın modern zirvəsidir uliss- uliss heç nəyi qüdsiləşdirməyən və mütləqləşdirməyən, dəyişən və davamlı gərdiş halında olan dünyanın qrotesk, artistik və karnavalesk bir təmsilidir…ənənəvi romanın, bitkin, yetkin və tamamlanmış, sadəcə zahirdən təsvir edilən fərdiləri, uliss ilə birlikdə girintili-çıxıntılı, daxili və xarici aləmlə təmas halında olan cahanşümül, kosmik bir varlığa çevrilmişdir…fərd uliss ilə cahanşümül bir kimlik qazanmışdır…bu baxımdan uliss kainatın kiçik miqyaslı bir kopyasıdır, həyatın kitabıdır…

p.s bir qədər də romanın tərcümələri haqqında məlumat vermək istərdim:
qorbaçovun qlastnost siyasətinin nəticəsində bir çox qadağan olunmuş xarici ədəbiyyat nümunələri (1984, cəsur yeni dünya, heyvanıstan kimi romanlar) kimi uliss də rus dilinə 80’ci illərin son onilliyində daha dəqiq desək, 1989-cu ildə tərcümə olmuşdur…nə qədər maraqlı səslənsə də, uliss sovet dövründə ilk dəfə rus dilinə deyil, gürcü dilinə tərcümə olunmuşdur…ulissin gürcü tərcüməçisi niko kiasaşvilli tərəfindən ilk 3 fəsli 1971-ci ildə “kchomli” ədəbi-bədii jurnalında nəşr olunmuşdur…bu da tarix səhifəsində öz əlifbası olan xalqların 1-0 avantajla başladığının əyani sübutu ola bilər…
türk dilində ulissin 2 fərqli tərcüməsi mövcuddur…1996-cı il yapı kredi yayınları tərəfindən nəşr olunmuş nevzat erkmen tercüməsi və 2012-ci ildə norgunk nəşriyyat tərəfindən çap olunmuş armağan ekici tərcüməsi…mənim şəxsi fikrimcə, ekici tərcüməsi erkmen tərcüməsindən daha yetkin, daha oxunaqlı, coysun xarakterinə, ulissin dadına daha yaxındır…
roman azərbaycan dilinə tərcümə olunmamışdır...