1. on fərqli insandan soruşsanız haqqında on fərqli cavab alacağınız və buna görə də hərkəs üçün eyni dərəcədə təmin edilməsi mümkün olmayan ütopiya.

mənim düşüncəmə görə ədalət, hərəkətin nəticəsinə görə mühakimə edilməlidir. çünki ədalət nəticənin adıdır. nəticə olmalıdır ki, qiymətləndirilməsi aparıla bilsin.

bunu anladıqdan sonra, bu suala cavab verə bilərik: hansı nəticə ədalətli nəticədir?
- bir hərəkətin nəticəsi toxunduğu hər kəsə o anki sistemin seçimi olan müsbət təsiri göstərirsə deməli o nəticə ədalətli nəticədir. çünki iradənin olmadığı ya da olsa belə həyatın axışında elə də böyük bir rol oynamadığını düşünən mənə görə hər kəs və hər şey müsbətə haqq qazanır.

indi isə gələk, bu aralar daha çox adam adı kimi istifadə olunan bu incə qavramın, toplumumuzdakı qavrayılışına və təmin ediliş biçiminə. ədaləti təmin etmək üçün əsasən qanunlardan istifadə edirik. bu da bizim ədaləti necə qavradığımızı yəni ədalətdən nə başa düşdüyümüzü göstərir. biz istəyərək ya da istəməyərək qisasın ədalət olduğunu qəbul edirik və bütün gücümüzü də bu yöndə cəmləşdiririk. halbuki qisas ən böyük eqo qidalandırıcısıdır və eqonun olduğu bir yerdə nəyinki hamıya müsbət təsir etmək mümkün olmaz, əksinə bütün mənfilər cəmləşərək toplumu məhv edər. təəssüf ki, yaşadağımız sivilizasiya qisası adillik kimi qəbul edərək, bu yöndə qanunlar çıxarır və hər qanuna əməl edildiyində ədalətdən bir addım daha uzaqlaşır.

qanunlar haqqında biraz daha danışmaq istəyirəm. qanunun ruhu əsasən səhv hərəkətlərə aiddir. yəni qanun bizə, bu yaxşı hərəkətdir bunu edin deməz, qanun bizə filan filan hərəkətlər səhv hərəkətlərdir bunları etməyin deyir. yəni qanunun özündə bir məhtudlaşdırma var. qanun hərəkəti məhtudlaşdırır. yaxşı bəs nə qədər müvəffəq olur? demək olar ki heç. niyə? çünki dünyamızda, nəticəsi toxunduğu hər kəsə müsbət təsir göstərən heç bir hərəkət yoxdur.

narkotik satmaq və istifadə eləmək, silah və insan ticarəti aparmaq, terrorizm, orqan mafyaçılığı və sairə qanunun müvəffəqiyyətlə ortadan qaldırmağa çalışdığı və bir neçə istisna xaricində pis və səhv olduğu isbatlanmış hərəkətlərdir.
ama təəssüf ki hamısı bununla bitmir, etdiyimiz heç bir hərəkətin nəticəsi toxunduğu hər kəsə müsbət təsir göstərmir. bunun nə demək olduğunu bir düşünün.

demək ki, əslində gerçək mənada ədaləti təmin etmək mümkün deyil. çünki tam olaraq ədaləti yerinə gətirmək bütünü ilə hərəkəti və fe'li durdurmaq mənasına gələ bilər. qısacası ədalətli insan heçbir şey etməyən insandır ki, bu isə teorik olaraq belə mümkün deyil. çünki ədaləti təmin edəcəyik deyə hər kəsi bağlaya ya da öldürə bilmərik.

o zaman bu durumda niyə israr edirik? bu ədalət deyilən şeyə həqiqətən də ehtiyacımız var mı?

yuxarıdaki, tanıma baxıldığında onsuz da əldə edə bilməyəcəyimizə görə bu bizi elə də maraqlandırmamalıdır. ancaq ədalətin tam olaraq təmin ediləməyəcək olması, ona yaxınlaşa bilməyəcəyimiz mənasına da gəlməməlidir. subyektiv mənada bəlkədə etdiyimiz heç bir hərəkət hamıya və hər şeyə müsbət təsir etməyə bilər ancaq ümumi mənada və qlobal çərçivədə bəzi şeyləri dəyişdirərək insanların subyektiv qərarlarına təsir etmək və ədalətə bizə bəs edəcək qədər yaxınlaşmaq mümkündür. necə?

məsələn neqativlik və pislik. bunların qaynağı ilə bağlı ilk ağlımıza gələn şeylərdən bir siyahı hazırlayaq:
pula dayalı ekonomik sistem və bunun davamında müharibələr, terror, silah, narkotik. daha sonra köhnəlmiş vəya səhf anlaşılan mədəniyyət, din* söhbət varlığından vəya yoxluğundan getmir, necə istifadə edildiyindən gedir , milliyətçilik* yenə eyni şəkildə ki, bunların da təməl səbəbi yenə pula dayalı kapitalist sistemdir.

yəni nəticə olaraq, bəzi sistemləri tamamən ortadan götürərək vəya dəyişdirərək bir çox mənfi nəticənin önünə keçilə bilər. bu tam olaraq insanları, ədalət naminə cezalandıraraq əslində ədaləti ortadan qaldırmaq yerinə insanların mənfi hərəkətlərinə səbəb olan məhfumları aradan göturərək səhf hərəkətlərinin qarşısını almaq deməkdir. pisliyin və pis nəticəyə açıq hər hansı faktın mümkün qədər az olduğu bir düzən adilliyə ən yaxın düzəndir ki bu da ədalətin özü olmağın, ədaləti təmin etməkdən daha səmərəli olduğunu bizə göstərir.

qısacası, ədalət üçün türmələr açmaq yerinə banklar bağlanılsa daha lazımlı işlər görülmüş olar.