47. azərbaycan tarixi üçün böyük rola malik olan bir sıra insanların din, tanrı haqqında fəlsəfi görüşləri
azərbaycanda illərdir müzakirə obyekti olan “müsəlman – ateist” söhbətləri son illərdə daha da kəskin bir hal almışdır. buna səbəb texnologiyanın inkişafı ilə azərbaycan cəmiyyətinin informasiya cəmiyyətinə çevrilməsi olmuşdur. artıq insanlar müxtəlif mənbələrdən sürətli bir şəkildə istifadə edib, istədikləri mövzunu araşdıra bildikləri üçün oxumaq, biliklənmək, qaranlıq mövzulara işıq salmaq da əvvəlkindən daha asan olub. diqqət etsək bir çox sosial şəbəkələrdə hər iki tərəfin idarə etdiyi səhifələr var ki, iki tərəf də mənasız arqumentləri ilə cəmiyyətin mənəvi dəyərlərini korlamaqdan başqa bir işə yaramırlar. bir tərəf mənasız “ərəb miflərini” möcüzə adı altında sırımağa çalışır, digəri isə öz mənasız arqumentləri ilə qarşısında olan kütləni müəyyən dərəcədə alçaltmaq, onlara guya nəyisə öyrətməyə çalışır. halbuki işin əsli belə deyil. bəs hansıdır doğru yol deyə düşünmək olar. yenidən qeyd etmək istərdim ki, aşağıda yazılanlar mənim subyektiv fikrimdir. sadəcə olaraq məsələyə baxış bucağımı məruzə daxilində bildirmək və eyni zamanda yazıçılarımızın da bu məsələlərlə bağlı fikirlərini paylaşmaq üçün yazıram.
ilk olaraq bunu qeyd etməliyəm ki, din bəzi mədəniyyətləri irəli bəzi mədəniyyətləri isə geri çəkmişdir. buna dinin fərqliliyimi yoxsa onu qəbul edən cəmiyyətin fərqliliyimi səbəb olur. bu hələ də müzakirə mövzusudur. bunu demək olar ki, nisbət 50/50 – yədir. götürək ən qədim mədəniyyətlərdən olan misiri. burada bir neçə tanrı olub hərəsinə də hibrit düşüncə sayəsində müəyyən donlar geydirilib. amma bir baxın bir zamanların mifi görün necə də irəliləmiş bir cəmiyyətin yaranmasına gətirib çıxarır. insanlar hələ də həmin dövr üçün necə bu qədər inkişaf etmiş mədəniyyətin qurulmasına mat qalırlar. indi isə məsələyə digər tərəfdən yanaşaq. dünyanın ən inkişaf etmiş mədəniyyətlərindən olan yunan mədəniyyəti xristanlığın gəlişindən əvvəl özünün ən yuxarı zirvəsinə qalxmışdı. təsəvüvr edin bir başa yunan mədəniyyəti görən alimlər müşahidə edə bilmədikləri bir cismin yerini təyin edə bilirlər. amma xristianlığın gəlişindən sonra bütün mədəniyyət, elm, incəsənət çökür. təbiri – caizsə din böyük bir mədəniyyəti məhv edir. illər-illər əvvəl günəş sisteminin planetar modelinin hazırlandığı bir ölkədə artıq yerin düz olduğuna inanılır. dəhşətdir!
mövzudan uzaqlaşmayaraq bütün bu din məsələlərinin ədəbiyyatla bağlılığına toxunmaq istərdim. məlum məsələdir ki, azərbaycan ərəb istilasından sonra zorla müsəlmançılığı qəbul etmişdir. indi gəlin bu dövrlər arasındakı fərqə baxaq. ərəblərin gəlişindən əvvəl qadın – kişi bərabərliyinin qismən də olsa bərqərar olduğu bir cəmiyyət “islam” deyilən o mənfur məzhəbin atəşləri içərisində yanır, qavrulur. qadınların, gülün, çiçəyin gözəlliyini vəsf edən şairlərin yerinə əliyə, məhəmmədə aşiq olan varlıqlar keçir. həqiqətən acınacaqlı vəziyyətdir. bundan sorna azərbaycanda ədəbi mühit tamamilə dəyişir və böyük bir zərbə alaraq sarsılır. çox təəssüf edərək bir faktı qeyd etmək istəyirəm ki, azərbaycan özünün ən yüksək mənəvi dərəcəsinə “sovetin vaxtı” deyilən sovet dövründə çatmışdır.
mənim şəxsi subyektiv fikirlərim bundan ibarətdir ki, allah deyilən mövhum insanları məhdudlaşdırır və onlara öz “nirvana”larına çatmağa mane olur. düşünün siz necə bir qadını qara çadraya keçirib onun gözəlliyini boğa bilərsiniz axı? və yaxud qadını döy əmri verilən bir kitabdan necə sevgi hissləri qəbul etmək olar? olmaz! qəti şəkildə mümkün deyildir. müəyyən millətlər var ki, onlar üçün dinin gəlişi mədəniyyətin yüksəlişinə, ədəbiyyatın inkişafına səbəb olub. məsələn leonardo da vinçi isa peyğəmbəri (jesus [cisus]) bilməsə idi, “son şam yeməyi” əsərini belə böyük bir ustalıqla təsvir edə bilərdimi? freskalar, şeirlər, heykəllər, memarlıq abidələri yaranardımı? əlbəttə yox. azərbaycanda da şeirlər, abidələr yaranıb, amma gəlin etiraf edək ki, əvvəlki memarlıq zövqü əvvəlki ədəbi mühit istilan sonrakı dövrdən qat-qat yaxşı idi. bu mövzu haqqında çox danışmaq olar amma istərdim ki, yazıçılarımızın fikirlərinə də qulaq verək.
ilk olaraq görkəmli dramaturq m. f. axundzadədən başlamaq istərdim. bu dramaturqumuz həyatı miflər üzərində qurmayan, öz beyin qapılarını sonsuz düşüncələrə açıq edən biridir. deyərdim ki, azərbaycanda indiyə qədər gəlib keçən bütün din əhlindən daha çox maarif işi görüb. maraqlı olan yer də elə burasıdır ki, ölkəmiz üçün səciyyəvi olan dinin( islam dini) mənsubları öz deyimləri ilə desək elçilərin dediklərinə əməl etmirlər. elmlənmək, biliklənmək tamamilə unudulub. düzdür onların elçilərinin bu sözləri deyib-deməməsi də şübhə altındadır, amma hər halda ən azından maarifə səsləyən biri olub. nəticə isə göz qabağındadır. cahillik, avamlığın baş alıb getdiyi bir cəmiyyət! müdhişdir!
kəmalüddövlə məktubları – dan bir neçə sitat gətirmək istərdim.
…belə bir əqidə bütpərəstlikdən də pisdir. kainatı yaradan allah bu cür sifətlərdən uzaqdır və ona bu kimi sifətləri vermək xalis küfrdür. siz dediyiniz allah, sizin xəyalınızda zənn ilə süni surətdə yaradılmış allahdır. sənin allahın səfehlərin dediyindən çox yüksəkdir…
…məgər elə bir müsəlman vardır ki, cəhənnəm qorxusundan xalqın malı əlinə düşdükdə yeməsin; bir tüksüz uşağa rast gəldikdə ona əl vurmasın; fürsət düşdükdə camaatın qızına və arvadına təcavüz etməsin?! bütün oğrular, yolkəsənlər və qatillər cahillər adamlar sırasından, yəni cəhənnəmə inanan adamlar sırasından çıxır. heç alim və mərifət sahibi adamlardan birinin oğru, yolkəsən və ya qatil olduğunu görmüşsənmi? afrikada bəşər cinsindən olan azyaşlı oğlan uşaqlarını tutaraq rəhmsizcəsinə axtalayıb xacə edən və onu islam ölkələrinə heyvan kimi satanlar, habelə onları alanların hamısı cəhənnəmə inanan adamlar idi…
…sağlam əql icazə verər ki, şüurlu bir adam aləmi yaradanı bizim peyğəmbərin quranda vəsf etdiyi qərəzlərə şamil bilsin? məsələn: “əbi-ləhəbin əlləri şil оlsun”. pəh-pəh… allahımıza baх, “əbi-ləhəbin əlləri şil оlsun”, baх gör bizim allah dul arvadlar kimi əbi-ləhəbə necə qarqış göndərir, çünki оnun əql və huşu var, anlayır ki, qardaşı оğlu avam aldatmaq dəstgahı düzəltmək istəyir və öz nəfsinin bu fani dünyada beş günlük həzzi üçün min-minlərcə adamları ölümə vermək və asiyanın bəyənilmiş səltənətlərini məhv etmək və şərafətli nəsilləri kоrlamaq və asiya tayfalarını cəhalət və bədbəхtlik dəryasına qərq etmək istəyir. az-çох bir düşüncəsi оlan adam “təbbət” surəsinin dəlalət etdiyi belə çirkin və ləyaqətsiz qərəz sahibi allahı bütün ülvi və süfli aləmlərin yaradıcısı saya bilərmi? əgər həqiqətdə biz tək bir хəlqedənin və misilsiz bir yaradıcının varlığına qail оlsaq, о хəlqedən və yaradıcı şəksiz və şübhəsiz bizim peyğəmbərin quranda bizə göstərdiyi allah deyildir.
bu surə məkkədə nazil оlmuşdur. peyğəmbərimiz məkkədə оlduğu vaхt hələ köməkçisi, tərəfdarı və gücü yох idi. о zaman bizim allah yalnız оnun düşmənlərini qarqış etmək ilə kifayətlənmişdir. peyğəmbərimiz mədinəyə köçdükdən sоnra, başına bir çох tərəfdar və köməkçilər yığışdıqdan sоnra və işində irəliləmə görünərək özü də qüdrət və dövlət sahibi оlduqdan sоnra vəziyyətini dəyişdi. ədalət və insafı tamamilə kənara qоydu, qan tökməyə, rəhmsizliyə başladı, “müşrikləri öldürün!” ayəsini göndərdi. хəndək davasından sоnra öz cəbraili vasitəsi ilə peyğəmbərə bəni-qureyşə qəbiləsini mühasirə etməyi əmr etdi. peyğəmbər оnların üzərinə hücum etdi, qalalarını tutdu və mallarına sahib оldu, оnların arvad-uşaqlarını əsir etdi. kişilərin bоyunlarını vurdurdu. bu macəra ilə biz kainatın allahını necə ədalətli saya bilərik? оnu necə alçaq əхlaq və qərəz sahibi kimi tanımayaq? və оna necə əzəmət, cəlal, mürüvvət və mehribanlıq sahibi, rəhmət və ehsan çeşməsi deyək? bu necə allahdır? bu şiddətlə ölümə verdiyi bəndələr оnun məхluqu deyilmi? хülasə….
ifadəmə görə üzr istəyirəm, amma bəzən həqiqətləri də demək lazımdır. bütün bunlara inanmaq nə dərəcədə məntiqə uyğundur?
düşünürəm ki, artıq m. f. axundzadənin din, allah, həyat mövzusunda olan düşüncələri hər bir oxucuya aydındır. amma yox aydın olsa idi bu misralar bu gün də öz aktuallığını qorumazdı. cəmiyyət bu insanları anlasa idi bu gün daha yüksək mövqelərdə dayanmış idik.
keçək digər yazıçımız hüseyn cavidə. bu insanın ömrü həqiqətən çox məşəqqətli və çətin keçmişdir ki, buna da səbəb onun öz xalqı uğrunda mübarizəyə girməsi olmuşdur. bəs xalqı üçün bu qədər cəfakarlıq göstərən biri niyə hələ də başa düşülmür, anlaşılmır. səbəb məncə çox aydındır. sözü uzatmadan hüseyn cavidin şedevr əsərlərindən biri olan “mənim tanrım” əsərinə nəzər salaq.

hər qulun cahanda bir pənahı var,
hər əhli-halın bir qibləgahı var,
hər kəsin bir eşqi, bir allahı var,
mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir.

gözəl sevimlidir, cəllad olsa da;
sevgi xoşdur, sonu fəryad olsa da,
uğrunda mənliyim bərbad olsa da,
son dildarı gözəllikdir, sevgidir.

gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər,
sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər,
nə görsəm, hanki bəzmə etsəm güzər,
həp duyduğum gözəllikdir, sevgidir.

necə bilirsiniz bu insan bütün bunları çadralı bir qadına baxıb yarada bilərdimi? heyhat, bu fəlsəfi düşüncələr hələ də anlaşılmır.
digər bir görkəmli yazıçı və şairimiz olan cəfər cabbarlının tanrı haqqında olan fəlsəfi fikirləri də valehedicidir.
mən bir zaman öz-özümdən uzaqdım,
dün bir işıq buldum, ruhuma taxdım.
bütün əski tanrıları buraxdım,
indi artıq bir tanrım var – gözəllik!

bütün əski tanrılara darıldım,
həp məcazı sevgilərdən yоruldum.
bir həqiqət buldum, оna vuruldum,
dünyada bir şüarım var – gözəllik!

оxşa məni, yeni tanrım, sevindir!
artıq fikrim, ruhum, duyğum sənindir!
çıx könlümdən, əski dünya, sоnundur,
çünki yeni bir yarım var – gözəllik!

hər şey açıq-aydın göz qabağındadır. bir zamanlar gözəlliyi belə təsvir edə bilən şəxsiyyətlərin yetişdiyi cəmiyyətdə indi hər doğulan körpə mənasını dəxi bilmədiyi bəzi dini ayinləri ailə təkidi ilə yerinə yetirir. cəmiyyət hələ də bu zehinləri anlaya bilmir. çünki onun qapıları din adlı bir möhürlə elə kilidlənib ki, onu yalnız təhsil qıra bilər. fəlsəfi düşüncələrə gülünc baxılan bir cəmiyyətin bunları anlaması üçün hələ bir yüzillik də keçməlidir.
hər iki tərəfin işləri göz qabağındadır. kafir adlandırılan bu yazıçıların əməlləri ilə digər tərəfin əməlləri qiyaslana belə bilməz.
nəticə olaraq bunu demək olar ki, din bəzi cəmiyyətlər üçün bir işıq, bəzi cəmiyyətlər üçün isə qaranlıq olmuşdur. bizdə isə vəziyyət tamam başqadır. işığı yandıran varsa da digərləri onu söndürmək üçün çabalayır.