xvi və xxi əsr statistikalarının müqayisəsi

16-cı əsrdə dünyada təxminən 500 milyon insan yaşayırdı.bugün insan sayı 7 milyardı keçib.
16-cı əsrdə insanların istehsal etdiyi malların bugünki dollar ilə dəyəri 250 milyard dollar, bugün isə 60 trilyon dollardır.
16-cı əsrdə insanlar gündə təxminən 13 trilyon kalori enerji tükətirdi, bugün isə bu rəqəm 1500 trilyon kalori olub (rəqəmə diqqətli baxsanız,insan sayı 14 qat artsa daistehsal 240,enerji tükətimi 115 qat artıb)
16-cı əsrdə dünyanı dövr etmək üçün 3 illik vaxt tələb olundugu halda,1873-cü ildə bu 80 gün indi isə 2 gün tələb olunur.
15-ci əsrdə dünyadakı bütün yük gəmiləri 320 min ton yük daşıyırdı.1570-ci ildə bu rəqəm 730 min çıxıb.indi isə 100 min tondan çox yük daşıya bilən minlərlə gəmi var.
2007-ci ildə dünyanın ən böyük bankı (baxma: royal bank of scotland) təkcə özündə 1.3 trilyon dollar vəsaiti olduğunu açıqlayıb.bu 16-cı əsrdə dünyanın illik istehsal həcminin 5 qatıdır.
16-cı əsrə qədər insanlar dünyadakı orqanizmlərin 99.99 % ilə tanış deyildi.indi isə bir qismi məlumdu və hərgün yeniləri kəşf olunur.

mənbə : (baxma: david christian "maps of time:an interaction to big history")
(baxma: angus maddison "the world economy")
"annual report and accounts 2008" the royal bank of scotland

gautama buddha

insanı bütün əziyyət və mənəvi əzabdan necə qurtarmaq olar? sualına cavab tapmaq üçün 29 yaşında saraydan qaçıb, 6 il indiki hindisttanın şimalını başdan ayağa gəzibmiş.
6 il insanın tamamən necə azad ola biləcəyi haqqında düşünüb.sonra özünə görə cavab tapdığına inanıb.deməli buddhaya görə, özünü bətbəxt hiss etmək talehsizlik,sosial ədalətsizlik,kasıblıq ilə əlaqəli deyil.insanın mənəvi əzabları onun davranışının məshuludur.gautama iddia edib ki, nə arzulamağından aslı olmayaraq, bir şeyi çox istədikdə, arzu müəyyən müddət sonra mənəvi əzaba gətirib çıxarır.insan zehni xoş olmayan bir şeyi yaşayanda bu narahatlıqdan qurtulmaq istəyir ancaq xoşuna gələn bir şey yaşayanda bunun qalıcı olmağını istəyir.sırf buna görə insan həmişə doyumsuz və acdır.mənəvi əzab davam etdikcə özümüzü piss hiss edirik və bu əzabdan qurtulmaq üçün hərşeyi edirik.digər tərəfdən xoşbəxt hiss etdiyimiz zaman tamamilə xoşbəxt olmuruq.ya əyləncənin tez bitməsindən qorxarıq ya da daha çox əyləncə istəyərik.
allah (əgər varsa) insan üçün çox şey edə bilər.yağış yağdıra bilər ,ədalət və sağlamlıq verə bilər ancaq heçvaxt insanın zehinndə olan düşüncəsini dəyişə bilməz.buna görə böyük hətta krallar belə mənəvi əzab keçiriblər.
buddaya görə insan "görəsən indi nə yaşaya bilərdim" yox "indi nə yaşayıram" cümləsinə fokuslanmaq lazımdı.uzun sözün qısası məllim "gerçəkləri olduğu kimi yaşamaq lazımdır.mənəvi əzab və özünü xoşbəxt hiss etməmək insanın nəyisə arzulamağından doğur" deyib.
mənə göə bu adam məhəmmdən ibn abdullahdan, isadan çox töhvə verib dünyaya.isa və məhəmmədin yaratdığı din "allah var, o bizdən nə istəyirsə edək" deyib.budda "əzab var və ondan necə qurtula bilərik?" sualı haqqında düşünüb.pis cavablar da tapmayıb.

ideal kişi və qadın obrazı

Adam oturub fikirləşir ki, içini sikim demokratik yolla seçilən bir insana, demokratiya tərəfdarları bu qədər etiraz etsin? Nə istəyir bunlar? Trump demokratiyanın məhsuludur axı.Deyəsən cavab tapmışam.Deyəsən meydana çıxan liberal,sekuliyar düşüncəli amerikalıları narahat edən orta statistik amerikan fermeri ağzı ilə danışan, barıt çəlləyi Trumpun seksist fikirləridir.Hamı Trumpu pisləyir.Elə bizimkilər də.Qlamur və qlamurkalar, amcıx xəstəsi qaqaşilər də Obama ilə Trump cütlüyünü şəkillərdə müqayisə edib.Obama xanımının əlindən öpür Trump yox deməli Obama zordu Trump pis.Obama arvadına maşının qapısını açır Trump yox.Fəlakət!Dünən Suriyada ölən uşaqlara yas quran yalançı vicdan sahibləri elə o ölümə fitil verən prezidenti romantikləşdirib nümunə kimi gösətirlər.Ala nümunə tarix boyu dəyişib.Tarix boyu şəxsiyyətlər fərqli formada insanlara ideal,nümunə kimi təqdim olunub.Burda Trumpu tərifləyən yoxdu.Soxum onun ağzına sadəcə mən Suriyada o qədər insanın ölümündə Putini,Ərdoğanı səbabkar gördüyüm qədər Obamanı da görürəm.Çox deyərdim az deməzdim.Nə tez yaddan çıxdı ala Türkiyədə dənizin sahilində yerdə uzanan uşaq cəsədi.Gündüz Ağayev bəhbəhlə karikatura çəkmişdi.Hərkəs pis olmuşdu.indi niyə Obamanı ideal siyasətçi,yaxşı ər,yaxşı nümunə kimi sırayırlar insanlara.Nümunə nədir? necə olur? niyə daim dəyişir?
insanlar iki yerə,kişilər və qadınlara ayrılıb.Kişi olmaq üçün bir X bir Y xromosumuna, qadın olmaq üçün iki X xromosumuna ehtiyacımız olub.Yəni qadın və kişi olmaq uşaq oyuncağı kimi bir şeydir.Sən öz iradəndən aslı olmayaraq hansı xromosomu daşısan cinsin bəlli olacaq.Başqa sözlə cinsiyyət uşaq oyuncağı, cəmiyyətin uydurduğu cinsiyyət vəzifələri isə ciddi işdir.Bugün bu qədər sadə mövzunun bu qədər çıxmaz hala düşməsinə səbəb cəmiyyətdə mövcud olan cins hüquqlarının fərqli formaya düşməsidir.Təbiətdə dişi olmaq üçün ehtiyacınız olan iki X xromosomudur amma bir adam və qadın olmaq isə qarıışıq mövzudur.
Bugün kişi və qadın xüsusiyyətləri bioloji xüsusiyyətlərdən çox təfəkkür xüsusiyyətinin məhsuluna çevrilib.Hər cəmiyyət hər erkəyi kişi, hər dişini isə qadın saymır.Saysaydı Trump da ideal kişi,siyasətçi hesab olunardı.Erkəklər yəni X və Y xromosomu daşıyıcıları davamlı olaraq sonsuz hərəkət və performans göstərərək, kişiliklərini sübut etməyə çalışırlar.Bu misal qadınlara aiddir.Qadınların da işi bitməz.Davamlı olaraq özünü və başqalarını qadın olduğunu və haqlara sahib olduğunu inandırmaq məcburiyyətindədir.Bu fəaliyyətin uğurlu olmaması mümkündür.Amma hər iki cins,xüsusi ilə kişilər bunu sübut etmək üçün həyatlarını belə təhlükəyə atacaq dərəcədə ehtirasa sahibdirlər.Əsil kişi və əsil qadın (əgər belə bir şey varsa) ölkələrə görə dəyişir.Məsələn şimalda, bizdən çox uzaq olmayan Rusyanı misal göstərək.Cəmiyyətdə qadınlar və onların statusları, qadına münasibətin bizdən nə qədər fərqləndiyini özünüz görürsünüz.Eləcə də Rusya ilə Amerika qadınlarını müqayisə edə bilərik.Demək olar ki, çox ölkədə qadınların,kişilərin quruluş eyni deyil.Dağılmaz da deyil.Daim dəyişir və fərqli formaları alır.

Edit:Kral Luisin şəkili açmadı.Googledən "King Louis XIV of France" baxa bilərsiniz.

Kral luis ayağa geyinilmiş kalqotka,dikdaban ayaqqabı,saçda parik.Şəkili qızların ayağını qabağa atıb çəkdirdiyi formada şəkil çəkdirib.Bax bu kral Luis orta əsrlərdə kişilik nümunəsi idi.Yəni hansı Fransız və amerikalidan soruşsan kişi deyəndə ağlına Luis gəlirdi.

şəkil

Bu şəkildəki isə 21-ci əsrdə qərbdəki kişi deyəndə ağlıa gələcək tipdi.Ayaqqabı dikdaban deyil,pariq yoxdur,kalqotki gedib şalvar gəlib.Hərəkətlər,düşüncələr,fəaliyyətlər belə kəskin dəyişib.Əsrlər sonra qərbdə kişilik və kişilik anlayışı dəyişib.Bu ani şəkildə olmayıb.Zamanla,addım-addım.Kral Luis, Napaleonla,Linkolnla,Barack Obama ilə vəvəz olunub.Bu tək geyimdə yox düşüncədə də formalaşıb.Amma dəyişməyən birşey var şiddət.Kral da siki duranda insan öldürüb, Bush da öldürüb,Qəddafi də,Obama da.

azərbaycan ağsaqqalları

bir gün şah vəzirini yanına çağırıb deyir ki, xalqın sahib olduğu torpaqların yarısını alın.vəzir deyir şah sağolsun, xalq ayağa qalxar məncə etmiyək.şah deyir ala et deyirəm.
torpağın yarısını alırlar xalq işini görür.bir-iki il sonra şah qerar verir ki, torpaqlari xalqın tamam elinden alib aylıq nəvacib verib işlətsinlər.vəzir şahın ayağına ki, qadan alım qərarından dön xalq bizi minəcək.şah deyir et deyirəmsə et xiyar.
bir müddət keçir şah əsəbləşir, xalqın işləməyini sevmir.xalqın maaşını kəsir, tarlaların girişinə iki dənə kələ qoyur ki, camaat işləməyə girəndə kələlər bunları siksin.vəzir sıçdım-sıçdıma düşür ki, bu dəfə xalq bizi minəcək.bir gü vəzir xalq arasında gəzəndə xalqın ağsaqqalı vəzirə yaxınlaşıb deyir ki, bəs vəzir mən xalqın adından şahla görüşmək istəyirəm.vəzir deyir aha sışdıq xalq uje bezdi.nəysə ağsaqqal gəlir şahın yanına.şah deyir nə istəyirsən?ağsaqqal deyir ki, şah sağolsun hərşey əladı, düya dağılır biz yenə yemək filan tapırıq amma səncanı qapıdakı sikənlərin sayını artır ki, işə gecikməyək.çətindi.

fidan nazar

hərdən istəyirəm dostluğumda olardı comment filan yazardım sonra düşünürəm yox ala nə comment.bu hippi donu geymiş ayka osturağabasanka adamı minər.indi onun haqqında barmaqlarımı yorub entery yazıram, çoxunuz da düşünürsüz o nə poxdu filan onun adına entery açılır.düzdü razıyam amma məllim və müəllimələr bu qədər basıb bağlamaq qarşısında susmaq alınmır axı.bundan əvvəl 3-4 dəfə haqqında fikir yazmaq istəmişəm sonra fikrimdən dönmüşdüm.bu dəfə yazım.
ümumiyyətlə sosial şəbəkə istifadəçisi insanın öz fikri ilə kitabdan copy elədiyi fikirləri ayrıd edə bilir.götlü başlı oxumayan adam ümumiyyətlə bunu yazıya tökəndə düzgün əlaqələndirə də bilmir.srazı hardansa çırpışdırdığı bilinir.oxumaq fikir bölüşmək əla şeydi amma oxuyub qarşındakına sən geridəqalmışsan,cahilsən deyirsənsə özün bir pox olmadığın məlum olur.fidan da onlardan biridi.erix fromun sevmək sənətini oxuyub onu share edir siz cahilsiz deyir, freydin yuxuyozumlarını oxuyub cahilsiz deyir.heç olmasa copy edəndə araşdır yaz.o yazdığın fikir çoxdan səhv çıxıb.
ala tutaq ki cahilik sən güya slavoj zizek, karl marks, darvinsən? işləməyə qarşıyam deyib, çəkdiyin siqareti stuçnu ondan-bundan dilənən geydirmə aziksən.

riyakarlıq

sözlükdə tez-tez görəcəyimiz vəziyyətdir.məsələn #242966 enteryni misal göstərə bilərik.yazar sağlam şüuru birbaşa inkar edir.sağlam şüur unversitet bitirmiş, xaricdə mester oxumuş adam deyil.sağlam şüur gündəlik həyatını yaşayan insandır.indi kimsə kino qəhrəmanının osturmağına gülürsə bu onu bayağı edir? içini sikim ümumiyyətlə bayağılıq ,dərinlik, dəyərlər anlayışının normativlərini kim yaradıb ki, insanların zövqünə bu tip qiymətlər verilir? həyat dərin fəlsəfi kitabı oxuduqdan sonra ucuz hollivud filminə baxıb ləzət alanlar üçün yaşanacaq yerdi.elə həzz almaq üçün də yaşayırıq.kiminsə zövq aldığı şeylər mütləq sizin də zövqünüzcə olmalıdı deyilən şey yoxdur.baxır.zor edir.sən baxma.

kənan qasımlı

hər hadisədə birbaşa maraqlı tərəfdir.hətta 3 il əvvəl uzaq amazon meşəsi ətrafında yerləşən brazilyada baş verən haqsılığa dözə bilməyib "brazilya oyaqdır bakı ona dayaqdır" yazmağını heç unuda bilmərəm.gənc inqilabçı brazildə burnu qanayan uşağa görə belə dərin kədər keçirir.
zarafat bir yana şəxsi təcrübəmdən deyirəm ki, insan hər il düşüncə qəbiliyyətini dəyişir.biz bunu facebookun "on this day" funksiasında rahat görə bilərik.hər il keçən il yazdıqlarımızın nə qədər mənasız ya da əskik olduğunun şahidi oluruq.inkişaf edirik,dəyişirik.amma bu kənan 4 ildi eyni qalıb.insan bir dəyişər,inkişaf edər.kimsə ona ciddi-ciddi inqilabçı filan deyir.yoxsa belə olmazdı

uşaqlıqda heyvanlara verilən işgəncələr

uşaq olanda bir iki dəfə etdiyim olub.əsasən anam mürəbbə bişirəndə arılar şirəyə gəlirdi.məlum məsələdi mətbəxt arılarla dolurdu.bir iki dəfə öldürəndən sonra bir mənasız olmuşdu.sıxılmamaq üçün işgəncə verdiyim olub.yavaş vurub keyləşdirəndən sonra quyruğuna kiçik sancaq taxıb eyvandan çölə atırdım.bir dəfə eyni şeyi təkrarlıyanda arı geri qayıdıb məni vurmuşdu.uşaq olanda da ağrısı insana şiddətli gəlir deyə bir də eyni qələti eləməmək qərarına gəldim.
erix frommun insanın uşaqlıqda heyvanlara etdiyi işşgəncələr və sadizm haqqında görüşləri var.məllim deyir ki, bu uşağın formalaşdığı mühit və atmosferin təsirindən aslıdır.yəni mövzu elə də dəyaz deyil.azərbaycanın travmalı nəsli olan 90-cı il doğumlu insanlarda bu kimi gic fəaliyyəti tez-tez görmək olar.biri elə mənim özüm olmuşam.

sapiens: a brief history of humankind

yuval noah hararinin keçmişdən günümüzə qədər tarixin və müasir dünyanın problemləri haqqında yazdığı ən yaxşı kitablardan biridi.kitabda hararinin mövzulara özünəməxsus analizi və yanaşmaları var.

-pul bu günə qədər yaradılmış ən unversal və ən təsirli qarşılıqlı güvən sistemidir.
-pul əşya deyil,pisixoloji qurğudur və fiziki olanı zehni olana çevirərək işləyir.
-fransız inqilabından bu yana insanlar bərabərlik və azadlığı əsas dəyərlər olaraq qəbul etdilər ki, bu iki dəyər bir biri ilə ziddiyyətlidir.bərabərlik ancaq daha yaxşı vəziyyətdə olanların azadlıqlarına təsir edərək əldə edilir.
-dünyadakı müharibələrin və inqilabların çoxu qida qıtlığından qaynaqlanıb.fransız inqilabının öncüləri ac kəndlilər yox varlı hakimlər olub.
-dünyada artıq təbii qıtlıqlar qalmayıb, sadəcə siyasi qıtlıqlar var.əgər suriya, sudan və iraqda insanlar aclıqdan ölürsə, bu siyasətçilər belə istəyir deyə baş verir.
-atalarımızın təbiətlə uyum içində yaşadığını deyən təbiətsevərlərə inanmayın.sənaye inqilabından çox-çox əvvəl insan ən çox bitki və heyvan növünü ortadan qaldıran növ olma rekordunu qırıb.biyoloji tarixdə, ən ölümcül növ özəlliyini sapineslər daşıyır.

100 a ranking of the most influential persons in history

michael h. hartın yazdığı maraqlı kitablardan biridir.kitabda tarixdə, bu günə qədər ən əhəmiyyətli insanlar haqqında ardıcıllıqla fəaliyyətləri yazılıb.alimin fikrinə görə bu günə qədər dünyada yaşamış ən güclü şəxsiyyət məhəmməd ibn abdullah olub.səhradan çıxıb 30 yaşlarına qədər heç bir qeyri adi xüsusiyyəti ilə seçilməyən, yazmağı belə bacarmayan insanın necə oldu da bədəvi ərəbləri birləşdirib, yarmadaya ardından iran və şimali afrikaya yaratdığı dini yaymağı onu əhəmiyyətli etdiyini deyir.ərəb ordusunun sayı qat-qat az olduğu vaxtlarda ispaniyaya qədər irəliləyən ordunun məhəhəmməddən ilhamlanmağı onu dini sahədə yox siyasi sahədə də güclü insan olduğunu sübut edir.
kitabda ilk sırada niyə isa yox məhəmmədi yazmağı sualına isə belə cavab verib.məhəmməd quranı yazmaqla öz təsirini bu günə qədər qoruyub saxlaya bilmişdir.bu onu məhz ilk sırada görməyə haqq qazandırır.
mən yazar ilə az-çox razılaşıram.bugün belə məhəmmədin yaratdıığı dinin qığılcımı burnumuzun ucunda yanıb sönür.işid, türkiyədəki terrorlar və.s