71. 'Sanksiyalar məsələsi'nə dair düşüncələrim
Giriş.
Öncə bunu yazım, mənim və ReAl'ın mövqeyi aydın olsun. Biz hər zaman və ardıcıl olaraq ölkəmizin ünvanına sanksiyalara qarşı olmuşuq. ABŞ səfirilə son görüşümüzdə (Sekuta ReAl'ın ofisinə gələndə) onun özünə demişdik bunu. Onu da deyim ki, sanksiyalar söhbəti çoxdan (bir neçə ildir ki) ABŞ'ın çeşidili hökumət və qeyri-hökumət çevrələrində var. Washington'dakı görüşlərimizdə də sanksiyaların guman oluna biləcək tətbiqini dəstəkləmədiyimizi söyləmişik. Bunu məlumatınız üçün yazdım, indi (proses başladığına görə) bunun üzərində dayanmağın önəmi yoxdur.
Sanksiyaların müzakirəyə çıxarılması - ölkəmiz üçün böyük bir ayıbdır və bu ayıbın səbəbi (məsuliyyəti) tamamilə və bötüvlüklə indiki iqtidarın üzərindədir. illərdir deyirdik: 1) siyasi bəhanlərlə heç kimi tutmayın (tutulanları şərtsiz buraxın) ki, ölkədə siyasi məhbus olmasın; 2) müstəqil və qərəzsiz məhkəmələr qurun ki, ölkədə kimsə siyasi təqiblərə məruz qalmasın, mülki və başqa işlər (mübahisələr) ədalətli həll olunsun, nəticədə, həm öz, həm də xarici vətəndaşların (xüsusilə biznes çevrələrinin) dövlətimizə inamı (güvəni) artsın; 3) heç olmasa bir dəfə demokratik seçki keçirin (harayasa); 4) insan haqları üzrə Konstitusiyamızda və dövlətimizin iştirak etdiyi beynəlxalq anlaşmalarda yazılmış standartlara uyğun olun ki, xaricdən bu mövzuda tənqid üçün bəhanə yaranmasın (standartlara uyğunluğun ilk öncə öz vətəndaşlarımızın xeyrinə olduğu anlaşılır); 5) gerçək hakimiyyət bölgüsü yönündə islahatlar keçirin ki, hakimiyyətin bir əldə cəmləşməsi nəticəsində ölkə içəridən və bayırdan təhlükələr qarşısında zəifləməsin; 6) vətəndaş cəmiyyətini və medianı əzməyin ki, ölkədə fərqli fikirlər azad ifadə oluna bilsin, toplumun da bunun nəticəsində ictimai işlər haqqında doğru və dolğun məlumatı olsun; 7) müxalifətə qarşı faktiki olaraq düşmən yanaşmasından əl çəkin (düşmən olan Ermənistan tərəfilə dəfələrlə görüşürsünüz, amma müxalifəti heç adam yerinə qoymursunuz); 8) xarici siyasətdə ölkəni düzgün mədəni yöndə aparın ki, cəmiyyətimiz və insanlarımız çağdaş bilik və bacarıqlara yiyələnsin, yenidən eyni tarixi yanlışların təsiri altına düşməsin; 9) və s.
Bütün bunları özümüz deyir, özümüz eşidirdik (ölkədə keçərli siyasi danışıqlar üçün imkanların olmadığına görə). Amma biz onu da deyirdik ki, bunlara əməl olunmasa, gec-tez mənfi və, guman ki, ağır nəticəsi olacaq. Belə bir nəticəni arzulamadan deyirdik, xəbərdalıq edirdik, yanlışları göstərirdik, düzgün yola gəlməyin önəmini vurğulayırdıq. Sözümüzə qulaq asan olmadı. Bilirsiniz, elə hallar olur ki, haqlı olduğuna görə peşiman olursan. Bax, indi bu, belə hallardan biridir. Kaş bütün bunlar olmayaydı, bizim də bu sözləri deməyə (yazmağa) əsasımız (ehtiyacımız) yaranmayaydı. Amma iş ki, belə gətirdi, gəlin soyuqqanlı yanaşaq, dərindən düşünək. Görək, bizi nə gözləyir, biz nəylə üz-üzəyik.
ABŞ'ın Helsinki Komissiyası.
Öncə görək, bu, nə qurumdur belə. 'Helsinki Komissiyası' - bu, qurumun qısa adıdır. Tam adı belədir - Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Komissiyası. Niyə Finlandiya paytaxtının adı verilib buna? Çoxunuzun bunu yaxşı bildiyinə əmin olsam da, ilk dəfə oxuyanlar üçün yazım ki, 1975-ci ildə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq haqqında anlaşma (indiki ATƏT'in təməl sənədi) Helsinki şəhərində qəbul olunub və imzalanıb (Helsinki Yekun Aktı).
Helsinki Komissiyası - ABŞ federal hökumətinin müstəqil qurumudur. Komissiyanın hazırki tərkibi belədir - 7 senator (9 olmalıdır, hal-hazrda iki yer boşdur) və 9 konqressmen. Üstəlik, federal hökumətin icra qolundan (nazirliklərdən) Komissiyada 3 nəfər olur: 1 nəfər Dövlət Departamentindən, 1 nəfər Ticarət Departamentindən, 1 nəfər də Müdafiə Departamentindən. Komissiyanın işi - ATƏT üzvü olan 57 ölkədə Helsinki Yekun Aktına uyğunluğa nəzarət (monitorinq), insan haqları, iqtisadi, çevrə (ətraf mühit) və hərbi sahələrdə əməkdaşlıq vasitəsilə hərtərəfli təhlükəsizliyi inkişaf etdirməkdir.
Gördüyünüz kimi, Komissiyanın nəzarətində olan məsələlərin sahəsi çox genişdir. Komissiyanın ABŞ'da nüfuzu böyük, verdiyi qərarların siyasi çəkisi ağırdır. Komissiya bir işə baxmağa başlayırsa, onu bir qayda olaraq tamamlayır (sonradan nəzarətində saxlamaq da buraya daxildir). Burada əsas məsələdən bir qədər qırağa çıxmaq istəyirəm..
Önəmli haşiyə:
2013-cü ilin yayında (iyul ayında) məni, ReAl təmsilçisi olaraq, Helsinki Komissiyasının Azərbaycan üzrə dinləmələrinə çağırmışdılar. Dəvətnamədə və hələ ondan da öncə yazışmalarda söhbət doğrudan da dinləmələrdən gedirdi. Lakin, Washington'da Komissiyanın işçiləri məni şam yeməyinə qonaq edib, üzr istəyərək, tədbirin səviyyəsini dinləmədən brifinqə endirməli olduqlarını söylədilər. Dedilər ki, bəs Azərbaycan hökuməti Konqressdə bütün lobbistlərini bu işə cəlb edib (təbii ki, xeyli də pul xərcləyib) ki, dinləmə baş tutmasın. Komissiya isə dəvətnamələri göndərdiyindən tədbiri ləğv edə bilməzdi. Ona görə, kompromis kimi, tədbirin səviyyəsini endirdilər. Dinləmə yerinə brifinq oldu, müzakirələrə nə bir senator, nə də bir konqressmen qatıldı. Sönük bir tədbir oldu, mən də buna görə həvəsdən düşmüşdüm, çıxışımın səviyyəsini tədbirin səviyyəsinə uyğun endirməli olmuşdum. Hər halda ağlımda tutduğum çıxışı etmədim (çıxışın girişində bunu xüsusilə vurğuladım), çünki o çıxışı senatorlara, konqressmenlərə ünvanlayacaqdım, onlarsa gəlmədi. 2013-cü ildə Helsinki Komissiyasında etdiyim çıxışın dilimizə ixtisarla tərcüməsinə buradan baxa və dinləyə bilərsiniz - https://www.youtube.com/watch?v=cNmltQv8DxY - mənim çıxışım təxminən 8:40 dəqiqədən sonra başlayır).(haşiyənin sonu)
Bunu niyə yazdım? Bir şeyi aydın bilməniz (həm də müqayisəniz) üçün. 2013-cü ildə Helsinki Komissiyası dövlətimizin böyük məbləğdə pulları hesabına Azərbaycan hökumətinin maraqları üçün (o maraqların bəziləri dorğudan da milli mənafelərimizə uyğundur, amma sözügedən bu halda elə olmamışdı) işləyən lobbist qrupların (yəhudilərin və enerji sektorunun) səyləri nəticəsində planlaşdırdığı dinləməni keçirmədi, brifinqinsə heç bir təsiri olmadı (olası da deyildi). Yəni, iki il öncə Helsinki Komissiyası bizim hökumətə güzəştə getmişdi. Guman ki, yanlışları düzəltmək üçün vaxt verilmişdi. indi (2015-də), müqayisə üçün, görün, Komissiya yanaşmasını necə dəyişdi. Dinləmə də keçirdi, üstəlik, sanksiyalarla bağlı qanun layihəsini də qəbul edib Konqressin müzakirəsinə çıxardı (fevral ayında baxılacaq).
Sanksiyalarla bağlı söhbəti xeyli öncədən biz bilirdiksə, buradakı hökumət bunu bizdən də yaxşı bilirdi. Əminəm ki, 2013-cü ildə olduğu kimi, bu dəfə də xeyli pul xərcləyib lobbistlərdən yararlanmağa çalışdı, lakin bu dəfə (hələlik) alınmadı. Deməli, Helsinki Komissiyası bu dəfə israrlıdır. Odur ki, məsələ çox ciddidir.
Konqressmen Chris Smith (Kris Smit) tam adı - Christopher H. Smith
Sanksiyalarla bağlı qanun layihəsinin müəllifi bu adamdır. O, həm də Helsinki Komissiyasının sədridir. C. Smith Respublikaçıdır, Respublikaçıların Konqressdə lideridir. C. Smith Konqressdə New Jersey (Nyu Cörzi) ştatınından olan təmsilçilərdən biridir. O, 18-ci dəfədir ki, ard-arda eyni yerdən - New Jersey ştatının 4-cü Konqres (seçki) dairəsindən - Konqressə üzv seçilir, ABŞ Konqressində ən təcrübəli adamlardan biridir.
Buradakı iqtidar C. Smith haqqında "Erməni lobbisinin əlaltısı" rəyi yaratmaq istəyir və sanksiyalarla bağlı qanun layihəsinin verməsini də bununla əlaqələndirməyə çalışır. Bu məsələni araşdırmağa çalışdım. Açığı deyim, Konqressin saytında C. Smith'in şəxsi səhifəsində məlumatlar arasında onun Erməni lobbisilə sıx əlaqədə olduğuna dair işarə tapa bilmədim (hərçənd, elə bir əlaqə olanda, konqressmenlər bunu gizlətmir, əksinə, açıq yazır və deyirlər).
Əvvəla ondan başlayaq ki, C. Smith'in seçildiyi dairədə (ki, həmişə ancaq eyni dairədən seçilir), Ermənilərin hansısa fəaliyyətinə aid məlumat görmədim. New Jersey ştatında Ermənilərin sıx yaşadığı yer Bergen County adlanır və həmin yer C. Smith'in təmsil etdiyi 4-cü Konqress dairəsinə daxil deyil. Yəni, C. Smith'in Erməni seçicilərinin səsini toplamaq, onların dəstəyini almaq kimi bir qayğısı yoxdur öz dairəsində. Başqa əlaqələri varsa, ondan xəbərim yoxdur (məlumat tapa bilmədim). Amma önəmli olan bu deyil. "Erməni lobbisi" söhbəti diqqəti əsas məsələdən yayındırmaq üçün atılıb ortaya.
C. Smith'in çox təcrübəli və nüfuzlu konqressmen olduğunu yazmışdım. Bunun başqa bir göstəricisi ondadır ki, C. Smith ABŞ Konqressi tarixində verdiyi qanun layihələrinin qəbulolunma ehtimalı ən yüksək olan konqressmenlər arasında üçüncüdür (qeyri-rəsmi reytinqdə). C. Smith'in təşəbbüsülə bugünə qədər 30-dan çox qanun qəbul olunub. Odur ki, belə bir adamın "Azərbaycana qarşı" (hələlik, qısa olsun deyə, adını belə qoyaq) sanksiyalarla bağlı qanun layihəsini Konqressin müzakirəsinə çıxarmasına çox ciddi yanaşmaq lazımdır. Yerli mətbuatımızda onu "Erməni lobbisinin adamı" damğasıyla aşağılamaq cəhdləri məsələyə tələb olunan ciddi yanaşmanın olmadığından xəbər verir. Adam ABŞ Konqressi kimi yerdə 30-dan çox qanunun qəbul olunmasına nail olub. Belə şeylərlə zarafat etmək olmaz!
Qanun layihəsi.
Fevral ayında Konqressin müzakirəsinə çıxarılacağı gözlənilən sənəd qanun layihəsidir. Bəyanat, açıqlama, proqram, proklamasiya, mövqe sənədi və s. deyil, qanun layihəsidir. Bu isə o deməkdir ki, qüvvəyə minəcəyi təqdirdə ABŞ'ın yurisdiksiyası altında olan bütün qurum və şəxslər üçün aidiyyatı üzrə müvafiq vəzifələr yaradacaq, tətqbiq olunmaq üçün məcburi olacaq. Konqressin hər iki otağında (müvafiq olaraq, Nümayəndələr və Senatorlar tərəfindən) müzakirə, sonra isə səsvermə yoluyla qəbul olunmalıdır. Yekunda, ABŞ Prezidenti tərəfindən imzalanmalıdır. Odur ki, məsələ həllolunmaqdan hələ uzaqdır, amma əvvəllər olduğu qədər uzaq deyil.
Belə bir layihənin Konqressin müzakirəsinə çıxarılması, özü də C. Smith'in adından, çox məqamlardan xəbər verir. C. Smith, yuxarıda yazdığım kimi, Respublikaçıdır və Respublikaçıların Konqressdə liderlərindən biridir. Respublikaçılar hazırda müxalifətdədir, amma Konqressdə mövqeləri Demokratlardan üstündür (önəmli komitələrə Respublikaçılar nəzarət edir). Qarşıdan Prezident seçkiləri gəlir. Respublikaçılar üçün belə bir qanun layihəsinin qəbuluna nail olmaq - Prezident Obama'nın rəhbərliyi altında Demokratların xarici siyasətinin ümumi tənqidinə əlavə güc qatmaq demək ola bilər. Üstəlik, nəzərə alın ki, C. Smith'in təmsil etdiyi New Jersey ştatı, ənənəvi olaraq 'swing state' adlanır. 'Swing' yellənçək deməkdir. Yəni, bu ştatda Prezident seçkiləri zamanı oturuşmuş elektorat yoxdur, seçicilərin Respublikaçılarla Demokratlar arasında münasibəti sabit deyil, yellənir. Bu isə o deməkdir ki, əhali sıxlığına və adambaşına düşən gəlirə, eləcə də ödənilən vergiyə görə öndəgedən ştatlardan biri olan New Jersey'də Respublikaçılar Prezident seçkilərində mütləq üstünlük qazanmağa çalışacaqlar və C. Smith kimi "ağsaqqal"ın mövqeyi onlar üçün çox önəmlidir. Odur ki, bu baxımdan da sözügedən layihəyə çox ciddi yanaşmaq gərəkdir. Layihənin qəbulolunma ehtimalı heç də az deyil (yumşaq desək).
Sanksiyalar kimə qarşıdır?
Bax, bu, çox maraqlı və incə məsələdir. Layihənin məqsədindən aydın olur ki, sanksiyalar (viza qadağaları, bank hesabları, mülkiyyətin bloklanması) Azərbaycan'da bir sıra orqanda rəsmi, o cümlədən çox yüksək vəzifə tutan adamlara və onların birbaşa ailə üzvlərinə aiddir (bundan öncəki yazımda (statusda) sanksiyaların ünvanı və məzmunu haqqında ətraflı oxuya bilərsiniz, burada təkrarlamaq istəmirəm).
Amma burada bir problem var. Məqsəd aydın olsa da, dil aydın deyil. Əgər layihədə konkret adamların adları yazılsaydı, əlavə suala ehtiyac olmazdı. Amma orada adamların adı deyil, vəzifələrin adları yazılıb. Hansı nəticəyə gəlmək olar burada? Tutaq ki, bu hökumət dəyişdi, yerinə yenisi gəldi. Sanksiyalar qanunla təyin olunub, qanun da qeyri-müəyyən müddət ərzində tətbiq olunmaq və konkret şəxslərə deyil, şəxslərin kateqoriyasına şamil olunmaq üçün qəbul olunur. Sözügedən layihədə də belədir - konkret şəxslər deyil, şəxslərin kateqoriyasından söhbət gedir. Bu isə o deməkdir ki, burada hökumətin dəyişməsilə ABŞ'da qəbul olunacaq bu qanun dəyişəsi deyil (elə bir avtomatik əlaqə yoxdur). Hər yerdə olduğu kimi, ABŞ'da da qanunun qüvvədən düşməsi üçün əlavə qanun qəbul etmək gərəkdir. Bu isə işin çox uzanması demək olacaq.
Bir sözlə, sanksiyalar hazırki Azərbaycan hökumətində adıçəkilən vəzifələri tutanlara aid olunacaqsa da, Azərbaycan'da qurulacaq yeni hökumətin də başının üstünü kəsdirəcək. Yeni hökumətin, onun qarşısında duracaq problemləri tez və təsirli şəkildə həll etmək üçün, əl atacağı alət və tədbirlərin heç də həmişə və hər şeydə demokratik olmayacağını nəzərə alsaq, bu sanksiyalar ölkəmizin böhrandan çıxması qarşısında əlavə əngəllər yaradacağını aydın bilməliyik.
Üstəlik, sanksiyalar arasında hökumətə, humanitar, kənd təsərrüfatı və səhiyyə sahələri istisna olmaqla, kreditlərin verilməməsi, ABŞ hökuməti tərəfindən maliyyələşdirilən proqramların (əməkdaşlığın) dayandırılması və s. kimi məhdudiyyətlər də var. Burada da layihənin dili elədir ki, YAP-dansonrakı hökumətlərə rahat şamil oluna biləcək. Məsələ çox ciddi və çox cətindir. Hazırki hökumətə olan münasibətimiz, bizim ona müxalifətdə olmağımız öz yerində, amma bu sanksiyaların sonradan özümüzə də (hökumət qura bilsək) mane olacağı hər kəsə aydın olmalıdır.
Nə etməli?
Yuxarıda yazdıqlarımdan fərqli olaraq, burada hər şey çox sadə və aydındır. Ölkədə pulun qurtarmaq ərəfəsində olduğu bir zamanda ABŞ'da çeşidli lobbistlərə pul verib, onları qapı-qapı göndərib minnət-izzətə salmaqdansa, burada tez bir zamanda (qanun qəbul olunana qədər) siyasi məhbusları buraxmaq və siyasi islahatlara başlamaq gərəkdir. Sonra çox gec olacaq. Lobbistlərin ABŞ'da bu məsələdə görə biləcəkləri çox azdır. Hər şey, o cümlədən ABŞ kimi dövlətin bizə münasibəti, elə öz ölkəmizdə həll olunmalıdır. Öz aramızda münasibətləri düzəldə bilsək, başqaların da bizə münasibəti müsbətə doğru dəyişəcək. Yoxsa, hamımıza ayıb olar. Bir tək dünyada deyil, tarixdə (ölkəmizin gələcək nəsillərinin gözündə) bir nəsil kimi biabır olacağıq.