1. mecburi qeyd: yazı hedden artıq rabitesiz ve adamın ruhunu sıxan bir yazıdır. hamile qadın qarnındaki uşağı doğmağa mecbur olduğu üçün doğduğu kimi, men de mecbur olub bu yazını yazdım. ama her doğulan bir uşağı öpüb-qucaqlamağa mecbur olmadığınız kimi bu yazını da oxumağa mecbur deyilsiz. hetta bu yazını oxumamağa sesleyirem sizi. hetta o qeder ki, içindeki anlam ve herf xetalerını redakte etmek üçün ikinci defe oxumadım bele. düşün ki, doğulan uşağı detdoma vermek kimi bir şeydi yeqin.

bele ağır bir mövzuya girişmeden evvel her birinizden üzr isteyerek bir kitab meslehet görmek isteyirem size.
ona göre üzr isteyirem ki, tanımadığım insanlara kitab tövsiyye etmek çox etik ve ağıllı bir hereket olmadığı qenaetindeyem. her birinizin sosial ve erudisiya statusunuzu, ne qeder hazırlıqlı oxucu, heyat tecrübenizi derinliyini bilmeden kimese hansısa kitabı tövsiye etmek bir az gülmeli görsene biler.
ve ona göre aşağıda adını çekeceyim kitabı tövsiye etmek isteyirem ki, 100 il bundan evvel bizim cemiyyetimizde insanlararası, cinsiyyetlerarası, siniflerarası ve milletlerarası münasibetlerin nece olduğunu göstere bilerecek başqa bir qaynaq bilmirem.
heyif ki, tarix kitabları ve arxiv senedleri sadece quruca faktlardan ibaretdi.

bu kitab qurban seidin "eli ve nino" romanıdı. romanın meğzine seyahet etmeden evvel romanetrafı bir neçe bir şey demek isteyirem.
bir kere romanı kimin yazdığı hele de melum deyil. azadlıq radiosunun oxu zalında ve diger platformalarda heddinden artıq uzun diskussiyalar aparılsa da romanın azerbaycan demokratik respublikasının osmanlıdakı ilk sefirlerinden yusif vezir çemenzeminli terefindenmi, yoxsa yehudi esilli azeraycanda doğulub avropada vefat etmiş lev nissenbaum terefindenmi yazıldığı hele de öz cavabını tapmıyıb.
roman haqqında maraqlı nüanslardan bir digeri de romanın orijinal dilinin de almancamı, yoxsa azerbaycan dilimi olduğu hele de öz mübhemliyini qoruyur.
bütün bu detayların fövqünde onu da deyim ki, bu roman hele ki, dünyada en çox tanınmış azerbaycan romanıdı.

roman haqqında spoiler vermeyecem. sözün açığı spoiler verecek qeder de xatırlamıram romanı. hardasa 5-6 il evvel e-book reader-imle oxuduğum ilk kitab idi. ve deyesen son da o oldu.
azerbaycanlı bir milyonerin oğlu eli bey şirvanşir ve sehv elemiremse o qeder de varlı olmayan gürcü knyazının qızı nino (soyadını xatırlamıram) arasında keçen bir aşk öyküsüdür.

bu boyda dastanın başlığa ne dexli var? söhbete direk girmek olmazdımı? belke de olardı, ama men bacarmıram.

bunu demeliyem ki, bir milletin exlaqi deyerleri ile o milletin tarixi, siyasi, tehsil ve en esası da iqtisadi infrastrukturu ve superstrukturu çox sıx elaqelidir.

sovet hökumeti azerbaycanı öz serhedlerine qatmaqla ve yürüdülen qatı stalinist politikalarla bizim xalqlarımızın qerar vere bilmek, seçim ede bilme verdişleri ve bacarıqları korşadıldı.
tarix boyunca feodalist ve kapitalist iqtisadi sistemler dolayısı ile mövcudiyyetini davam etdirmek üçün daim dinamik olması gereken exlaq sistemimiz kommunist sisteme uyğun olaraq modifikasiya edildi ve soyuducunun buzxanasına salındı.
bütün dünya hem texnolojik, hem estetik, hem moda, hem edebi cereyanlar, hem film industriyası ve diger sahelerde her gün inkişaf ederken biz 1991-ci ile qeder buzxanada gözleyen exlaqi deyerlerle yaşadıq.

sonra birden pat deye takke düşdü ve kel göründü. sadece iqtisadi, infrastruktur, texnoloji baxımdan deyil insanlararası münasibet baxımından da avropadan çox-çox geride qaldığımızı anladıq.

işin eslinde bu terefi iqtisadi gerideqalmışlıqdan daha pis idi. sovet hokumeti dövründe sadece fehle, kendli ve bürokrasi sinifleri var idise ve bu siniflerin iqtisadi, sosial ehtiyacları belli idise ve politbüro terefinden bu ehtiyaclar doğru yöne kanalize edilirdise, 91-ci ilden sonrakı iqtisadi formasiya zemininde yuxarıda qeyd etdiyimiz milyonları temsil eden fehle, kendli ve bürokratiya sinifleri yüzlerle kiçik siniflere bölündü. hekimler, müelimler, xırda alverçiler, reketler, vorzakonlar, mollalar, manıslar, bankirler, taksi şoferleri, rusiya bazarında işleyenler, türkiyede fehlelik eden naxçıvanlılar, dubaya ve türkiyeye geden esasen gence esilli xanımlar ve sair ve ilaxır.

bu qeder şeyi bir anda gören xalq tebii ki, çaşmaya bilmezdi. heyatı boyu seçim etmemiş millet birden milyonlarla seçimin qabağında melemeye başladı. bu toplum heyatının her alanında özünü gösterirdi. yadıma gelir, kend avtobuslarının yanında audiokaset satan yerde ard-arda hem dolya vorovskaya, hem mahsunun sevdalıyım mahnısı, hem meyxana, hem iran teraneleri, hem göbek musiqisi çalırdı.
her alanda seçim çoxalmışdı. ve xalq öz başını itirmişdi.

kim ne isteyirdi onu edirdi. qonşumuzun oğlunun toyu oldu. orduda qulluq edirdi o vaxt. müharibenin qızğın vaxtları 10-15 esger yoldaşı geldi toya. palatka toyunda içenden sonra avtomatı çıxarıb havaya ateş açmağa başladılar. palatka tebii ki, cırığ-cırığ oldu.
balaca uşaq idi, bu aksiyona sevinirdik. esgerler gülleleyib qurtarandan sonra biz balaca uşaqlar sevine-sevine boş gilizleri yığırdıq -*

60 il evvel buzxanaya salınmış exlaqi deyerlerimiz birden tendire atıldı. buzu eriyenden sonra cürbecür mikroblar çıxdı ortaya.

bax o mikrobların nece mikroblar olduğunu anlamaq üçün eli ve ninonu oxumaqda fayda var.

100 il bundan qabaq exlaqi deyerlerimiz ve insanlararası münasibetlerimiz nece inkişaf elemişdise bu gün de hemin şekildedi.

buzxanadan çıxmış ve özünü tendirde tapmış milletimiz öz gözünü yuxarıdakına dikdi. elçibeye. dediler bey, biz meleyirik. bu qeder demokratiya bizim üçün çoxdu. bey bütün xisleti ve yaradılışı ile tepeden dırnağa demokrat adam idi. dedi ki, bu lazımdı. ama xalq bu qeder demkratiya dozasına hazır deyildi.
ve o buzxananın memarlarından heyder elirzaoğluna üz tutdu. bu qeder seçim bizim üçün çoxdu. gel bu seçimi bizim elimizden al.

ve ümumimilli babamız da bizi kırmadı ve hakimiyyete gelib bizi öyreşdirdiyimiz temperatura saldı.
ve gederken de bayrağı öz sevimli oğluna verdi. ve ölüm ayağında berk-berk tapşırdı. nabade temperaturu yükseldesen ha. temperaturu yükseltsen bu gicdullağ xalq ilk fırsatda seni yerinden edecek.

baba getdi ve oğlunun hakimiyyeti dövründe bakı-ceyhan boru xetti açıldı. azerbaycan bir anda xeyal ede bilmeyeceyi qeder dollar axını ile üz-üze qaldı. qerar vere bilme özgürlüyünden öz seçimi ile vidalaşan millet tebii ki, bu pulların da hesabını soruşa bilmedi ve günümüzde de soruşa bilmir.

eli ve ninonu oxuyun dostlarım. o kitabı diqqetle oxusaz içinde ilham eliyevi, mehribanı, kemaleddini, ziya memmedovu, rövşen lenkeranskini, allahşükürü, öz valideynlerinizi göre bilersiniz.

bu kitab eslinde bu günümüzü anlamağımız üçün bir kılavuzdu. biz pis idare olunduğumuz üçün bu güne qalmadıq, biz sadece seçim hüququmuzu gümüş padnosda bir yığın biqeyrete teslim ederken bu güne qaldıq.

ve tekrar konu başlığımıza dönersek exlaqi deyerlerimizin deyişmesi üçün artıq sorumluluğumuzu öz elimize almalıyıq. sovet hökumetinin buzxanaya qoyduğu deyer yarqları ile yaşamamalıyıq.

bir söyüş üste 7 il oturmamalıyıq, qehbelik etmenin bizim bacımızın da hüququ olduğunu qebul etmeliyik, peyser olmaqdan qorxmamalıyıq.
dünenin deyerleri ile bu günü yarqılayıb sabaha hazır ola bilmerik.

her kes öz gözlerini açıb baxsın ve öz içinde gizletdiyi kirli sirleri ortaya töksün. ve hökumeti de ancaq bu şekilde deyişe bilerik. exlaqi deyerlerimizi deyişmekle.

yazını menden daha ağıllı bir kişinin sözleri ile bitirmek isteyirem:

devlet devrimle yıkılabilecek bir şey değil, insanlar arasındaki bir ilişki tarzıdır. devlet, bu ilişki tarzıyla var olur, beslenir, güçlenir, sömürür ve öldürür. devlet, otoriter ve hiyerarşik örgütlenmelerle iktidara talip olunarak değil; insanlar arasında devletin kendini yeniden üretemediği yeni ilişkiler, özgürlükçü ve dayanışmacı yeni bir "hayat tarzı" kurularak yıkılabilir. asıl olan "iktidarı almak" değil, gündelik hayat devrimleridir. zira, yaşanacak bir hayatımız vardır.