6. orta əsrlərdə şərqdə geniş yayılmış dini-fəlsəfi cərəyan.
deyilənə görə, hz.peyğəmbərin hicrətdən sonra mədinədə tikdirdiyi ilk məscid olan məscidi-nəbəvidə ona sadiq olan bəzi evsiz-eşiksiz müsəlmanların gecələməsi üçün əs-suffa adlı bir damaltı düzəldilir. burda yaşayanlara isə sufilər deyirlər. guya sufilər emal olunmamış qaba yundan uzun paltar geyinir və tərki-dünya həyat tərzi keçirirlərmiş. əslində sufilik dini-mistik cərəyan kimi vııı əsrin ortaları və ıx əsrin əvvəllərində formalaşıb. onun baniləri bəsrə şəhərindən olan əl-bəsri və rəbiyyə əl-ədəbiyyə olmuşdur. məşhur sufi nəzəriyyəçiləri əl həllac, ibn ata və başqaları qətlə yetirilib.
sufilik son dərəcə müxtəlif ideya istiqamətlərini əhətə etmişdir. ıx-xı əsrlərdə sufilik islama qarşı yönəlmiş bidətçi cərəyan kimi çıxış edirdi. sufilər islamın "allahdan başqa allah yoxdur" kəlamını dəyişdirib, "məndən başqa mən yoxdur" şəklinə salmışdılar.
sufizmə görə həyatın ali məqsədi ilahi ilə mənəvi qovuşmaqdır. bunun yolu isə əxlaqi təkmilləşmədədir. əxlaqi kamilləşmə insanı həqiqətə gətirib çıxarır. həqiqətə nail olmaq birdən-birə baş vermir, 4 mərhələdən keçir:
birinci mərhələ şəriətdir. bu o deməkdir ki, bütün müsəlmanlar şəriət qaydalarını bilməlidirlər.
ikinci mərhələ təriqət adlanır. bu mərhələdə insan öz iradəsini allaha tabe edir, müdriklik dövrü keçirir.
üçüncü mərhələ mərifət adlanır. burada sufi ağlı, idrakı ilə deyil, öz könlü və qəlbi ilə varlığın allahla vəhdətini, xeyir və şərin nisbətini başa düşür.
dördüncü mərhələ həqiqət adlanır. bu mərhələdə sufi artıq ilahi həqiqətə yetişir, onun qəlbi nur ilə dolur. o, ekstaz vasitəsilə allahla qovuşur.
ilk sufilər quranın mənasını təhlil etməklə, çoxlu ibadət etmək və oruc tutmaqla, özünü bütünlükdə allahın ixtiyarına verməklə məşğul idilər. sonradan sufilər 2 qrupa ayrıldılar: ifrat (radikal) və mötədil sufilər.
radikal sufilər (əl həllac, ibn ata, əl həmədani) qurana və sünnəyə sadiq olmuşdular. onlar xalis islam çərçivəsində fəaliyyət göstərirdilər. radikallar "məni" həm allah, həm də insan yerində işlədib, insanı allah ilə eyniləşdirirdilər.
mötədil sufilər ( bağdadlı əl-cüneyd) isə səssiz zikt etməyi və sanit ibadət etməyi tövsiyə edirdilər. onlar göstərirdilər ki, insan öz "mən"ini itirib allahın "mən"ində vücuda gəlir.
xı-xıı əsrlərdə sufizm təlimi daha geniş yayılmışdı. sufilikdə "vəhdət əl-vücüd təlimi mühüm yer tutur. bu terminin banisi ibn əl ərəbi olmuşdur. onun əsasını sufi metafizikası və kəlam təşkil edirdi. "vəhdət əl-vücud" təliminə görə dünyanın fövqündə duran "vəhdət" adlanan mütləq varlıq aləmin cismlərində özünü görmək, təzahür etdirmək istəyir. aləmin xəlq olunmasının səbəbi məhz bu istəkdir. başqa yaradılanlardan fərqli olaraq insan ilahinin atributlarını daha yığcam və bütöv əks etdirir. beləliklə də kamil insan bir növ "ilahinin surəti" kimi çıxış edir.
sufilikdə buna qarşı çıxan başqa bir təlim "vəhdət-əş şühud" (şahidliyin vəhdəti) də mövcud olmuşdur. onun banisi simmani hesab olunur. onun tərəfdarları "allaha qovuşmağı", "allahla birləşməyi" rədd edirdi. onlar şəriət-təriqət-həqiqət ardıcıllığının yerini dəyişirdilər. onların fikrincə həqiqət-təriqət-mərifət olmalıdır. çünki həqiqi bilik yalnız sünnə və şəriətin tələblərinə qeyd-şərtsiz əməl olunması sayəsində əldə edilə bilər.
bu iki təlim sonralar bir-birilə mübarizə aparmışdır.
sufizmdə "fəna" və "bəqa" anlayışları da mühüm yer tutur. fəna hərfən yox olmaq, sona yetmək deməkdir. sufizmdə bu termin insanın öz şəxsi xassələrini itirməsi və ilahi keyfiyyətlər əldə etməsi mənasında işlənir. bəqa dedikdə isə insanın ilahiyə qovuşması və onda yerləşməsi başa düşülür. sufilər göstərirdilər ki, əvvəlcə fəna, sonra isə bəqa baş verir. əlbəttə, söhbət insanın allahla substansional birləşməsindən getmir. fəna və bəqa insanın keçirdiyi psixoloji haldır.