həmişə ən məşhur və asan transplantasiya qan transplantasiyası olub. zamanla qan qrupu və rezus faktor kimi terminlər meydana gəlib, texnologiyanın inkişafı və məqsədə müvfiq bilgi dağarcığının genişləməsi ilə alıcı və verici arasındakı problemlər öldürücü və zədələyicilikdən çıxıb, hətta yolunu azaraq orqan mafiyalarının bazal hədəflərindən birinə çevrilib. böyük daxili orqanlar baxımından ilk ciddi irəliləyişlər 20ci əsrin ortalarında qeydə alınır. böyrək, ardından mədəaltı vəzi, qaraciyər və s. əməliyyatları uğurla reallaşdırılır. və xüsusilə bu sahədə də inkişafda müharibələrin müstəsna rolunu qeyd etməsək haqsızlıq etmiş olarıq, ulu ədalət gətiricilərimizə.
ilk zamanlar eyni və müxtəlif yumurta əkizlərində, ən uğurlu təcrübələrdə yaxın qohumlarda müvəffəqiyyət əldə edilən kəslər olur. növlər arası, uzaq genetik quruluşa sahib insanlar arasında nəqllər zamanla reallaşır. ölülərdən və beyin ölümü keçirməyən ölümcül xəstələrdən transplantasiya mərhələsinə gəldikdə artıq etik məsələlər qabarmış olur, dini dəyərlər, tabular və insanların alışqın olmadığı mənəvi dəyərləri sorğulanmağa başlayır. bəzi ölkələrdə bu proses hələ də tamamlanmış deyil, inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq. məsələn böyrək transplantasiyasına dair, cəsədlərdən orqan köçürmədə ispaniyada % 90 kimi ədədlər görsək də, bizim kimi bu mövzuda irəliləyiş göstərməyən ölkələrdə tək rəqəmli göstəricilər gözə çarpmaqdadı.
bəzi adları qısaca qeyd edəcəm, hansı ki, bu sahənin inkişafında ciddi yol qət ediblər:
- Gasparo Tagliacozzi - 16cı əsrdə cilt avtoqraftları gerçəkləşdirir. * immun sistem əngəlləyicilər ortaya çıxmadığı üçün immun reaksiyalar önlənə bilmir və cərrah alloqraftlarda uğursuzluğa düçar olur * avto - öz üzərində, allo - başqasından * ancaq 19cu əsrdə ceyranlar üzərində alloqraft üzərində əməliyyatda gözlənilən nəticə alınır.
- Edvard Konrad Zirm - 20ci əsrin əvvəlləri, ilk buynuz qişa * kornea nəqli. * bu arada Alexis Carrel və Charles Claude Guthrie cərrahi mövzuda texniki irəliləyişlər qeyd edirlər.
- Alexis Carrel - itlər üzərində təcrübələri ona 1912ci il nobel mükafatını
gətirir. o böyrək, qaraciyər, dalaq transplantasiyasında ciddi irəliləyişlər qeyd etsə də, orqan rəddi problemi hələ də ən böyük əngəllərdən biri olaraq qalmaqda davam edir. - Harold Gillies - dəri transplantasiyası ilə bağlı, 1ci dünya müharibəsi dövründə vacib işlər görür.
- Joseph E. Murray - böyrək nəqlində ilk nailiyyəti və transplantasiya sahəsində işləri ona da 1990cı il nobeli
gətirir. - ardından Richard Lillehei və William Kelly mədəaltı vəz, Thomas Starz qaraciyər, Christiaan Barnard ürək, Bruce Reitz ürək/ağciyər , Joel Cooper ağciyər lobu, daha sonralar cüt və tam ağciyər nəqli, Lloyd Ratner və Louis Kavoussi laparoskopik canlı donor nefroktomiyası, David Sutherland canlı donor qismi mədəaltı vəz nəqli gerçəkləşdirir.
tarixin bizim də dərk edərək şahid olduğumuz dönəmində son yeniliklər isə, əl, ayaq transplantasiyaları, üz nəqli kimi vacib nailiyyətlər oldu. və nəhayət baş transplantasiyaları:
* Vladmir P. Demikhov - bu sahənin öndəri deyə adlandırıla biləcək şəxs. o, hələ moskvada biologiya üzrə oxuyarkən metaldan ürək hazırlayıb bir itə nəql edib, 6 saata yaxın fəaliyyətini təmin etmişdi. ürək və ağciyər sonrası, onu məşhurlaşdıran əsas təcrübəsinə əl atdı...demikhov 2 başlı it yaratmışdı! kiçik bir itin başını ondan daha böyük bir itin boynuna nəql etmişdi.
onlara frankenstein itləri deyə ad qoyurlar. onun artıq bir laboratoriyası var idi və dövlət gördüyü işlərə dəyər vermirdi. ta ki, baş təcrübəsinə qədər. sovet hökumətinin diqqətini çəkərək maddi vəsait də əldə edən həkim, irəliləyişlər qeyd edirdi. 20cən itdə baş transplantasiyası gerçəkləşdirir, ən çoxu 1 ay yaşayan itlər əvvəl qəbullanmaqda çətinlik çəksələr də zamanla yeni başa alışırlar, normal həyati funksiyalar yerinə yetirirlər, hətta bir-biri ilə oynayırlar. demikhovun bu uğuru sovetlər birliyinin propaqanda materialına çevrilir. qərb dünyası təsirlənir, elm adamları demikhovla görüşlər keçirir, demikhov təcrübələrini və bilgilərini paylaşmağa çalışır. yuxarıda adını çəkdiyim alimlərdən Christiaan Barnardla da görüşürlər. demikhovun 2ci ürək taxdığı it təcrübəsi, refleksləri olan və başsız yaşatdığı it təcrübələri getdikcə daha böyük kütlə qarşısında heyrət doğurur, bu təcrübələrin gələcəkdə insan üzərində aparılması müzakirəyə girir, bəşəriyyətə ola biləcək mümkün faydaları barədə geniş məqalələr yazılır və sairə. bütün bunlara baxmayaraq demikhovun qazandığı mükafatlardan ən mötəbəri Pioneer Award olur. bəli, nobel mükafatına layiq olacaq nə etmişdi ki? son olaraq demikhovla bağlı bu videonu paylaşmaq istərdim:(youtube: 
)
)*onun ən böyük davamçılarından biri Dr. Keiji Sano olur. demikhovdan təsirlənən sano bənzər təcrübələr aparır və önəmli nəticələri elm dünyası ilə paylaşır. o qeyd edir ki, transplantasiyalarda demikhovdan fərqli damar anastomozları yerinə yetirir. başa gələn damarlarda fərqli mexanizma tətbiq edir * v. cava superioru v. cava inferior yerinə v. jugularis externaya birləşdirirdi , əvvəlcə venalarda, sonra arteriyalarda anostomozis olması gərəkdiyini qeyd edir, donor və akseptorun damar ölçülərinin * baş ölçülərinin bənzər olması gərəkdiyini və yeni başın xüsusi mexaniki vasitələrlə onurğaya birləşdirilməsində daha möhkəm vasitələrə əl atmanın lazımiliyini vurğulayır. beləliklə beyinin funksiyalarını davam etdirmə müddətini artıra, orqan rədd mexanizmalarını öz növbəsində nailiyyətləri ilə cığırlar açan yeni immunsupressiv dərmanlarla gecikdirə bilərdi.
* Dr. Robert J. White 1970ci ildə meymunlar üzərində ilk baş nəqlini gerçəkləşdirir. yəni, beyin cərrahı, baş transplantasiyasında insanların baxış bucağından məsələyə yanaşsaq, növ yaxınlığı və genetik qohumluq, bənzərlik yönündən daha önəmli bir hadisəyə imza atmış olur. hadisələrə daha geniş elmi açıqlama gətirmiş, üfüqlər açmışdı. dr. white:
- 60cı illərdəki ilk təcrübələrində beyini kəllədən tam olaraq çıxarmamış, çənə, gözlər və üz bölgəsindəki quruluşları çıxarmışdı. yuxarıda bəhs etdiyim əsas arteriyaları qorumuşdu. beynin karotis arteriyaları başqa bir * ! meymunun femoral * bud arteriyaları, jugular venalar isə femoral venaları ilə anastomozis edilmişdi. qan təzyiqi normal intervalda saxlanmış, normal elektroensefaloqrafik nəticələr qeydə alınmışdı.
- sonralar 69cu ildə qeyd elədiyi kimi beyni transplantasiya müddətində qorumaq üçün soyutma sistemini inkişaf etdirmişdi. temperaturu -18 dərəcəyə qədər azaldır, anastomozisləri edir, sonra yenidən isitməklə beynin funksiyalarını geri qaytarırdı.
- 1971ci ildə yayınladığı məqalədə bildirir:
+ 8 kiçik rhesus meymununda narkozdan sonra 4cü və 5ci boyun fəqərələri səviyyəsindən kəsim gerçəkləşdirilib.
+ Hər başa elektroensefaloqrama, karotid arteriya təzyiqi, arteriya və vena qan nümunələri, hər bədənə isə elektrokardioqrama, qan qazları, hematokrit, elektrolit və qlukoza yönündən monitorizasiya tətbiq edilib.
+ boyun kəsimi müddətində xüsusilə spinal şokdan qorunmaq məqsədi ilə katekolamin sinfindən maddələr inyeksiya edilib. daha sonra kəsilmiş başların arteriya və venalarına borucuq yerləşdirilib və bu damarlar heparinizasiya edilib, tikilib.
+ 8 meymunda ümumi 4 baş transplantasiyası həyata keçirilmiş, hər biri 6-36 saat müddətində yaşamışdı. nəqldən 3-4 saat sonra ətrafını qavrama davranışları müşahidə edilmiş, təməl reflekslərdən çiynəmə və udqunma izlənib. gözlər açılıb, əşyaları izləyib. meymunların ağzına qida verəndə dişləməyə çalışıblar. normal elektroensefaloqramma aktivliyi təsbit olunub. ölüm sonrası başlar yenidən araşdırılmaq üçün kəsilib, araşdırılıb. histologik baxımdan beyin toxuması və hüceyrələrinin qorunduğu müəyyən olunub. ən böyük problem isə tənəffüs və qan-damar sistemi ilə bağlı olub.
bəli, primatlarda, insanın ən yaxın qohumlarında bu kiçik uğur artıq fantastiklikdən çıxmışdı. həm də, kimlərin sayəsində? rhesus macacuslar. yazının əvvəlində də qeyd etdiyim kimi, ən yayğın olan qan transplantasiyamızın vacib elementlərindən olan qan qruplarımızın tarix boyunca öyrənilməsində xüsusi rolu olan meymunlar
. onlara fədakarlıqlarından ötrü xüsusi təşəkkür borcumuz təqdirəlayiqdi.(youtube: )
)(youtube: )
)dr. canavero bizə yeniliklərlə gəlir. Bu mövzuda son 40 ildir heç bir irəliləyiş qeyd edilməməsinə rəğmən 2013cü ildə yayımlanan bir məqalədə yeni bir proyekt görülür. o, hazırladığı proyektdə onurğa beynini yuxarıda bəhs edilən sistemlə soyudub kəsdikdən sonra qeyri-üzvi polimerlər - polietilen qlikol - köməyi ilə başın nəql ediləcəyi onurğa beyninə anastomozis etməyi hədəfləyir. bu polimerlərin bir növ qaynaq, birləşdirici olaraq, fusionı sürətləndirəcəyini iddia edir. bununçün əvvəlcə heyvan eksperimentləri gerçəkləşdirilməli, etilen glikolun faydalılığı ispatlanmalıdır. o, bizi bəlkə də sürprizlərin gözlədiyini, gözlənilməz nəticələrin olacağını bildirir. akseptorun hərəkət edə bilmə ehtimallarından bəhs edir. bir çox ekspertə görə bu texniki cəhətdən üz nəqlindən daha bəsit olsa da, göründüyündən və teorikliyindən çox daha kompleks və ağırdır, yaxın iki ildə olması söhbət mövzusu belə deyil. canavero potensial xəstələri olduğunu, 100ə qədər könüllüyə gərək duyduğunu, əməliyyatın 10 milyon avra məbləğində ola biləcəyini bildirir. o, 40 il əvvəlki hadisələri misal gətirib, ehtiyacı olan tibbi alətlərdən, yeniliklərdən, immunsupressivlərdən, o zamana görə daha böyük ehtimallarla qarşı-qarşıya olduğumuzu söyləyib. açıqlamasında, əgər klonlama daha asan görünürsə, elm dünyasından 60 yaşında klonunu gözlədiyini də deyib. vaxtilə dr. white bildirirdi ki, ruh və bədən qavramlarına dini deyil, elmi cəhətdən yanaşmaq lazımdır, əgər bu nəzəriyyələr gerçəkləşsə, təbii ki, digər variant ölümdürsə, bu yol seçilməlidir.
dr. white və dr. sano cəmi bir neçə il öncə vəfat etdi. * 2010-11 bəlkə də başlanğıcını qoyduğu bu elmi yeniliyi görməkçün cəmi bir neçə il gecikmiş olacaq. kim bilir, bəlkə də bir parçası olacaqdı. bu transplantasiya uğurla baş tutarsa, beyin transplantasiyası
adına ciddi irəliləyiş sayılar, degenerativ sinir sistemi xəstəliklərinin araşdırılması və onlara qarşı tədbirlər görülməsi ilə bağlı elmi araşdırmaları sürətləndirmək adına dayaq rolu oynaya bilər. nəticə olaraq, baş transplantasiyası artıq utopik deyil, elmi bir reallıq olmağa yaxındır. bu yolda dini-əxlaqi əngəllər öz başlıca rolunu almaqda tələsəcək, * deyilənə görə kortekslərə dəyməməklə edilən transplantasiya şəxsiyyət qarmaşıqlığı yaratmadığı müddətcə etik problemlər ciddi olmayacaq. biz fantastikalara daha real yanaşacaq, elmin uğurlarına bəlkə də daha yaxından * ? şahid olacayıq.
hər zamankı kimi: kimisinə görə dəlilik, kimisinə görə elm.
gözlə, Shelley! döz, Hawking!