27. "coğrafiyamızdan doğan siyasi nəticələr" silsiləsindən.

----

azərbaycan'ın təbii xəritəsini görmüsünüz, bilirsiniz. təbii xəritəyə siyasi gözlə də bir baxın. şimalda - böyük qafqaz dağları, qərbdə - kiçik qafqaz dağları, cənubda - talış dağları. dağlar həm gözəldir, həm təhlükəli. dünyanın hər yerində belədir. dağlar olan yerlərdə sosial inteqrasiya və siyasi nəzarət problemləri olur. heç təəccüblü deyil ki, dünyada gerçək və ya ehtimal olunan separatist bölgələrin əksəriyyəti dağlarda yerləşir. məsələn, şotlandiya, kataloniya, cənubi tirol, tibet, çeçenistan, dağlıq qarabağ və s. bu, təsadüf deyil. dağlar - təbiətin cəmiyyətə gətirdiyi arakəsmələrdir, qovuşmanı əngəlləyir, ayrı-seçkiliyi təhrik edir, özünə-qapanmağı həvəsləndirir və s. bunun da üzərinə iqtisadi və siyasi şəraiti gəlsək, separatizmin məhz dağlıq bölgələrdə daha böyük ehtimalla inkişaf etməsini anlamaq çətin olmayacaq.

çoxlarına elə gələ bilər ki, separatizm - mərkəzi hökumətin əyaləti iqtisadi baxımdan geri qoymasıyla bağlı yaranır. amma, araşdırmalar göstərir ki, daha təsirli amillər yoxdursa, əksinə olur - bir əyalətin (ölkənin başqa bölgələriylə nisbətdə) əhəmiyyətli dərəcədə yüksək inkişaf etməsi separatizmə yola aça bilir. məsələn, şotlandiya, kataloniya, cənubi tirol müvafiq ölkələrin ən inkişaf etmiş əyalətləridir (bütün göstəricilərə görə). elə bizim dağlıq qarabağ da azərbaycan'ın ən zəngin bölgəsiydi. ermənilərin yalandan danışmağıyla deyil. sovet vaxtı özlərini "yazıq gündə" göstərməyə çalışırdılar. " rəsmi bakı qarabağ ermənilərinə qarşı ayrı-seçkilik siyasətini yürüdür" hekayələri vardı və ayrılmaq istəklərini bununla əsaslandırmağa girişmişdilər. həqiqətdəsə belə deyildi. qarabağda ermənilər hətta ermənistan'dakı (irəvanı çıxmaq şərtilə) ermənilərdən də yaxşı yaşayırdılar. azərbaycan'ın başqa bölgələrindən yaxşı yaşadıqlarına görə də ayrılmaq iddialarını gerçəkləşdirməyə cürət tapdılar. başqa səbəblərlə yanaşı, təbii ki.

dağlarda, təbii olaraq, yuxarıdan-aşağı baxmağı gəlir adamın. yuxarıda olub, həm də aşağıdakılardan əhəmiyyətli dərəcədə yaxşı yaşamaq - ayrılmaq istəyini oyadır. bu, akademik araşdırmalarla da təsdiqlənir.

azərbaycan'ın təbii xəritəsinə bir də, bu dəfə diqqətlə və siyasi gözlə baxsanız, görərsiniz ki, azərbaycan'ın canı, ya da ingilisdilli siyasi ədəbiyyatda deyildiyi kimi - özəyi (ingiliscə - "core") - kür-araz ovalığıdır. müstəsna coğrafi və iqlim üstünlüklərini nəzərə almasaq, tarixən belə olub ki, dünyanın hər yerində ölkənin istehsal gücü və ona uyğun əhali nüfuzu, onun düzənlik ərazilərində yerləşir. kür-araz ovalığında beş böyük düz sahə var - şirvan düzü, muğan düzü, mil düzü, salyan düzü və qarabağ düzü.

tarixi inkişafımızın əksər hissəsi öz əlimizdə olsaydı, iqtisadi gücümüzü bu düzlərdə yerləşdirməliydik. amma, ən vacib iqtisadi və demoqrafik qərarları öz ərazimizdə biz vermirdik. çar rusiyası və sonradan ssri öz imperial məqsəd və faydaları üçün bizim xeyrimizə olmayan xeyli qərarlar verib və onları icra edib. burada uzun tarixi izaha ehtiyac görmürəm, bədbin təqdimatlara da yol vermirəm. keçmişi bilək, amma ruhdan düşməyək. yetər ki, keçmişdə olmuş yanlışlıqları təkrarlamayaq.

kür-araz ovalığı - azərbaycan'ın canı olmaq yerinə, onun dərdinə çevrilib. içməli və texniki suyu çox az, torpaqları getdikcə şoranlaşır (milli təhlükəsizlik probleminə çevrilib artıq), əkinəyararlı sahələr azalır və s. bütün bunların nəticəsində, ölkəmizin daxili vəziyyəti çox təhlükəli hal alıb. yaxşı ki, heç olmasa, bakı var. bakı da, bildiyimiz kimi, neftin hesabına üstünlük qazandı. (neft haqqında ayrıca yazacağam). ölkənin az qala yarısı bakı'da fürsət axtarır, vaxt keçirir. dağlar isə əldən gedə bilər.

qarabağ işğal olunub. aydındır ki, qarabağı qaytarmaq üçün hərbi güc tətbiq etməli olacağıq. amma, məni daha uzaq hədəflər düşündürür. qarabağı qaytarandan və böyük qafqaz dağlarında radikal dini qrupların çoxalmasını əngəlləyəndən sonra belə, yazdığım əsas məsələ, qarşımızda strateji hədəf kimi, qalacaq - azərbaycan'ın gücü və dirçəlişi kür-araz ovalığının sürətli və davamlı sosial-iqtisadi inkişafından asılıdır. dağ bölgələrimizin inkişafını əngəlləmədən (!!!), ovalıqda yerləşən ərazilərimizi elə inkişaf etdirməliyik ki, dağlardan bizə ancaq sırf təbii mənada yuxarıdan-aşağı baxa bilsinlər.

kür-araz ovalığının sosial-iqtisadi inkişafı, bu bölgədə böyük şəhərlərin yaranmasına gətirib çıxaracaq. burada böyük və uğurlu ali təhsil və elmi araşdırma mərkəzlərini yaratmaqla, sənayenin də inkişafına təkan vermiş ola bilərik. ayrılmaq əvəzinə, dağlardan insanlar özləri aşağıya enib, burada fürsət axtaracaqlar. yeni iş yerləri, yeni həyat perspektivləri. əhali qarışacaq, ayrı-seçkilik xeyli azalacaq, etnik və dini mühit də saflaşacaq.

çox böyük işlər görməli olacağıq. su problemindən başlamaq lazım gələcək. suvarmanı düzgün qura bilsək, torpaq problemini də həll edə bilərik. bu bölgədə özəl mülkiyyət və yerli özünü-idarəetmə də, su və əkinəyararlı torpaq problemlərinin həllindən asılıdır. bu probləmləri yalnız və ya əsasən özəl təşəbbüslərin, bazarın öz imkanları hesabına aradan qaldırmaq mümkün olmayacaq. mərkəzi hökumətin uzunsürən və dərin təsir edən siyasəti olmalıdır. düzdür, bunun nəticəsində kür-araz ovalığında yerli özünü-idarəetmə, dağ bölgələrindən fərqli olaraq, nisbətən gec və zəif inkişaf edəsidir, amma bu, zəruri və müvəqqəti geriləmə olasıdır. əsas strateji məqsədlərə - suvarmanın düzgün təşkili, içməli suyun verilməsi və əkinəyararlı torpaq sahələrinin genişləndirilməsinə - çatandan sonra, hər şey yoluna düşəcək.

qarşıda böyük işlər var, ruhdan düşməyə haqqımız yoxdur.