28. "9 may"la bağlı....
tarixi təqdimatları bədii formalara salmaq çoxdanın işidir. herodot'dan bu yana, tarix hekayələr, salnamələr, qəhrəmanlıq dastanları kimi yazılıb. tarixə ilk dəfə elmi don geyindirməyə almanlar başlamışdı. bugün "tarix elmi" kimi tanıdığımız bilik sahəsinin təməlini də onlar qoymuşdu. alman intellektualları fransa inqilabına cavab axtararkən, tarixdə obyektiv qanunauyğunluqların olduğu qənaətinə gəlmişdi. həmin dövrdə belə axtarışların ən çox aparıldığı sahə, bəzilərinizə qəribə görünsə də, hüquqşünaslıq olmuşdu. məşhur "hüququn tarixi məktəbi" nəzəriyyəsinin banisi fridirx fon savinyi ( friedrich von savigny) hətta karl marks'ın (karl marx) müəllimi olmuş, onun tarix haqqında təsəvvürlərinə ciddi təsir edə bilmişdi. sözüm indi onda deyil.
mənə görə, tarixi bədii formalara salmaqda ən uğurlu filosof (tarixşünas) hayden uayt'dır (hayden white). onun "metatarix" ("metahistory") kitabında bu haqda gözəl və aydın yazılıb. h. uayt tarixi təqdimatları 4 çeşidə bölür: 1 roman; 2) tragediya; 3) komediya; 4) satira.) hegel'in məşhur "tarix iki dəfə təkrarlanır..." söhbətini xatırladınız?
deməli, h. uayt'ın bölgüsündə romanla satiranı qoyaq bir qırağa (onlar bu mövzu üçün yaramır). tragediya ("faciə" kimi tərcümə etməyə tələsməyin) və komediya arasında əsas fərqin nədə olduğunu bilirsiniz? hər birimizdə bəzi primitiv təsəvvürlər var. hamımıza elə gəlir ki, tragediyada, şərti desək, ağlaşırlar, komediyada isə gülüşürlər. elə deyil, əslində. gülmək və ağlamaq tragediyada da olur, komediyada da. əsas fərq sonluqdadır.
komediyada qarşı tərəflər (küsüşən, savaşan və s.) bir-birilə barışır. bütün komediyalar şənlik səhnəsilə bitir. arada verilmiş qurbanlar, buraxılmış yanlışlar, vurulmuş ziyanlar unudulur (unudulmasa da, əhəmiyyətini itirir).
tragediyanın da sonunda qarşı tərəflər barışır, amma bir-birilə deyil, düşdükləri vəziyyətlərilə. tragediyada yanlışlar etiraf olunmur, ziyanların əvəzi ödənilmir, qurbanlar mənasız sayılır. hətta qalib tərəf tragediyada nə üçün mübarizə apardığını sorğulayır (bu sual ona əzab verir və daha da qəzərbləndirir).
9 may günündə həmişə hayden uayt'ın bu yanaşması yadıma düşür. həqiqətən, ikinci dünya müharibəsində ssri'nin qələbəsi - tragediyadır. söhbət bir tək vurulmuş ziyandan və verilmiş qurbanlardan getmir. ssri'in özü yoxdur! onun varisi sayılan rusiya özünü qalib kimi hiss edə bilmir. ona vaxtılə məğlub olmuş almaniya bugün rusiya'dan dəfələrlə güclü (iqtisadi və texnoloji baxımdan) və hörmətli (elmi, mədəni, sosial və siyasi baxımdan) dövlətdir. almaniya, vaxtılə rusiya'yla müttəfiq olmuş və birlikdə almaniya'ya qarşı savaşmış abş və britaniya ilə dostdur, fransa'yla da çoxdan barışıb. ikinci dünya müharibəsi bitəndən bugünədək hamısı rusiya'ya qarşı birləşib, müttəfiqdirlər. bügun rusiya'ya qarşı sanskiyalar tətbiq edirlər.
hayden uayt'ın yanaşmasını "9 may"a tətbiq etsək, rusiya üçün onun qələbəsi - tragediya, almaniya üçün onun məğlubiyyəti bir komediyadır. rusiya vəziyyətilə barışıb, almaniya isə düşmənlərilə. üstəlik, rusiya'da faşist və nasist dəstələr baş qaldırır, veteranlara hücum edir, orden medallarını alır, özlərini döyür, hərdən öldürür, müxtəlif fırıldaqlarla mənzillərini əlindən alırlar. almaniyada isə belə hadisələrə rast gəlinmir. insanlığa qarşı cinayətlərdə əli olmayan veteranlar rahatlıq və rifah içində yaşayır. bu azmış kimi, almaniya'nın minsk'də rusiya'nı ukrayna'yla barışdırmağa çalışdığını da gördük. tragikomediya!
tragediyanın ən böyüyü - günahın rusiya'nın özündə olmasıdır. nə özü rahat ola bilir, nə başqalarına rahatlıq verir.
p.s. şuşa'nın işğalından sonra "9 may" günü bizim üçün bir başqa tragediyaya çevrilib. unutmayın ki, tragediyanın əsas xüsusiyyəti - insanların vəziyyətlərilə barışmasıdır. vəziyyətimizlə barışmamalıyıq!