1. hər nə qədər anti-militarist düşüncə sahibi olsam da, bəzi cəmiyyətlərdə ordu demokratiyanın qorunması nöqteyi-nəzərindən həddindən artıq önəmə sahibdir. heç şübhəsiz, keçmişi teokratik və qatı monarxik qaydalarla idarə edilən ölkələrdə sekulyar dövlət qurmaq və bu dövlətin sekulyar idarəetmə çarxını döndürmək asan deyil. belə dövlətlərdə ordu sekulyar sistemin təminatçısıdır. bəs niyə ordu başqa qüvvəmi yoxdur belə bir sual çıxır ortaya. iki nümunə ilə bunu izah edəcəm osmanlı imperiyası və çar rusiyası.
19-cü yüzillikdən etibarən bu iki dövlətdə modernləşmə meyilləri özünü göstərir. rusiyada bu modernləşməyə gənc zabitlər öncülük edirdi , həmçinin osmanlıda da. dekabristlər , ittihad və tərəqqi , (tam olaraq əhatə etməsə də gənc osmanlılar da bu kateqoriyaya daxil edilə bilər ) bu öncüllərdən idi. milli burjua və elitist sinifin -bunu da qısaca monarxik düzənə qarşılar adı altında toplayım- tam formalaşmaması - yeni cücərənləri də monarxik düzənin süpürüb atması məsələn namiq kamal - bu missiyanı toplumun yeganə ziyalı sayıla biləcək qismi zabitlərin üzərinə yıxırdı.

şəriətci kimliyinə sahib olanların siyasi partiya donuna bürünərək dövlətin sekulyar mexanizminə qarışacağı yerdə ordu buna müdaxilə edir və irticanın qarşısını alır. buna da bir nümunə verim. misirdə əbdülfəttah əl - sisinin hakimiyyətə əl qoyması . bu məncə çevriliş yox ele inqilabın ta özü idi. belə olan halda əsgərlər siyasətə qarışmaqla günahlandırılır. ancaq heç şübhəsiz ordu olmasa bu sekulyar sistem ayaqda qala bilməz şərq ölkələrində. ordu siyasətə qarışmalıdırmı? bu suala konkret bir cavab vermək olmaz . bu ölkələrdəki irticanın gücü ilə , yaxud olub – olmaması ilə və yaxud da demokratiyanın inkişaf göstəricisi ilə əlaqədardır. məsələn bugünün türkiyəsində də ciddi irtica təhlükəsi var. açılış mərasimlərinin " ya allah , bismillah"larla keçirilməsi , məhkəmələrin iyrənc ötəsi taciz , təcavüzlərə haq. qazandıran qərarları və s. bunlar hamısı irticanın və siyasal islamın məhsullarıdır. məhəmməd mursidə , erdoğan da bu siyasal islamın ən sevimli övladlarıdır.

kobudca ümumiləşdirsək ordu siyasətə qarışmalıdırmı? sualımıza avropa “yox” , yaxın şərq üçün isə “bəli” olacaq. bu fikrimi colmar von der goltzun fikirləridə təsdiqləyir. o , osmanlı ordusunu müasirləşdirmək üçün almaniyadan göndərilmişdir. xatirələrində yazır ki , “hər şeyi bacardım , ancaq türk əsgərinin siyasətə qarışmasının qarşısını ala bilmədim”. bunlar hələ 20-ci yüzilliyin əvvəlində, osmanlının timsalında bütün şərq cəmiyyətlərində ordunun hal-hazırkı rolu və yaxın gələcəkdə qurulacaq hər hansı başqa idarəetmə formasında ordunun oynayacağı rol haqqında “’’kəhanət” şəklində formalaşan fikirlər idi. yəni bu regionda qurulacaq və ya qurulmuş olan sekulyar dövlətlərdə güclü orduya, dünyəvi eyni zamanda xalqın adət-ənənəsinə hörmətli olacaq ordu idarəçilərinə ehtiyac vardır. əgər ordu idarəsi xalqın əsrlərdən bəri gələn dini dəyərlərinə qarşı hər hansı bir müdaxilə gerçəkləşdirərsə , bu vaxt xalq-ordu, dövlət qütbləşməsi başlayır. burada ordunun və yeni qurulan düzənin yakobin tutumunu yumşaldıb nisbətən mötədil yol izləməsi gərərkir. təəssüf ki , bu cür ziddiyətlər yaşadığımız regionun danılmaz həqiqətlərindəndir. demokratiyani

1.az inkişaf etmiş

2.orta inkişaf etmiş və

3.tam inkişaf etmiş

deyə kobudca kateqoriyalara bölsək , ordu ilk 2 mərhələ də sekulyar sistemin qurulmasına kömək etməli və qismən təminatçı olmalıdır. burada təminatçı dedikdə , hər siyasi böhranda " çevriliş edək" məntiqi nəzərdə tutlmur. hər nə qədər qulağa qəribə gəlsədə vətəndaş cəmiyyətinə gedən yolda ordu ən böyük qarantyorumuzdur. 3. mərhələ də isə ordunun siyasətə qarışması konstitusional yollarla qadağan edilməli və vəzifəsi sadəcə ölkəyə hər hansi bir xarici hücum olarsa hərəkətə keçməsi olmalıdır. artıq ordu üzərinə düşəni etmiş ve qışlasına qayıtmaq vaxtıdır.