33. azərbaycan'da ideoloji mövqelərin (hərəkətlərin azlığından (yoxluğundan) gileylənənlər, ya da bununla maraqlananlar məndən tez-tez bunun səbəblərini soruşur.) cavabım belədir:
1. tarixi (coğrafi səbəb.
)azərbaycan, tarixən ona sahib olmuş bütün imperiyaların ən ucqar bölgəsi olub. imperiyanın ucqar bölgəsi olmağın həm üstün, həm də zəif tərəfləri var. üstün tərəfi odur ki, imperiyanın mərkəzindən gələn siyasi dalğanın ən sonuncusu və ən zəifi gəlib sənə çata bilir. bunun hesabına kimliyini qoruya bilirsən. zəif tərəfi də buradan qaynaqlanır - ən sonuncu və ən zəif dalğa olduğuna görə, imperiyanın mərkəzlərinə yaxın bölgələrlə nisbətdə daha gec və az inkişaf edirsən (elmi, texnoloji və s. baxımdan).
ucqarlıq bizə həm də onu qazandırdı ki, biz bölgəmizdə olan bütün keçmiş imperial gücləri yaxşı tanıyır, onları yaxşı anlayırıq. sadə desəm, hamının dilini bilir, hamıyla dil tapa bilirik. çünki, özümüzə aid milli keyfiyyətlərdən başqa, hamıdan biraz-biraz götürmüşük. yəni, kimliyimiz çoxçeşidlidir. bunun özü gələcək inkişafımız üçün çox yaxşı potensialdır. amma bunun hesabına ideoloji mövqelərin formalaşması da çətinləşir.
2. demoqrafik səbəb.
rəsmi statistikaya görə, əhalimizin təxminən 48 faizi kəndlərdə yaşayır. şəhərlərdə yaşayanların da əksəriyyəti kənddən çıxmışlardır (burada kimsə inciməsin, sözlərimdə heç bir aşağılayıcı məna yoxdur - özümü də kulturoloji baxımdan kənddən çıxmışların sırasına aid edirəm). kənddə nə ideolgiya ola bilər? ancaq mühafizəkarlıq! çünki, kəndin həyatı belədir, təsərrüfatın ritminə bağlıdır. hər il eyni proses - əkin/biçin, yaylaq/qışlaq və s.
bizdə islamın da özünəməxsusluğu kənd həyatıyla bağlıdır. islam, bütün başqa təkallahlı dinlər kimi, şəhər mühitini tələb edir. kənd əhalilərinin, tarixən hər yerdə, çoxtanrılı dünya görüşləri olub - ruhlara, totemlərə və s. inanıblar. bütün təkallahlı dinlər kənd yerlərində yerli şəraitə uyğunlaşmalı olub və yerli inanclarla qarışıb. ölkəmizdə şəhərləşmə genişləndikcə, insanlarımızın dini görüşləri də dəyişəcək. yəni, dinə etiqad etməyi seçmiş adamlar dinlə əlaqəsi olmayan inanc və adətlərdən əl çəkəcək. bu proses birdən olmayacaq və bir neçə nəslin ömrü qədər zaman alacaq. bu prosesin ağrılı tərəfi də olacaq - istəsək də, istəməsək də, dini çevrələrdə ideoloji mübahisələr artacaq.
dünyəvi ideologiyaların da vəziyyəti demoqrafik durumdan çox asılıdır. məsələn, siyasi solu götürək. kənddə nə sol? sol sənaye, şəhər mədəniyyəti tələb edir. odur ki, əhalimizin belə demoqrafik durumunda siyasi solun güclənməsi (başqa səbəblərlə yanaşı) gözlənilmir. şəhərləşmə genişləndikcə, sənayenin çəksi artqıca, siyasi sol güclənə bilər. amma hələlik bunun üçün şərait yoxdur.
əhalimizin yarısının kənddə yaşaması sağ ideologiyalar üçün də əngəldir. kənddə nə liberalizm (liberalizmin sol qanadı da var, amma mən burada sağı deyirəm)? mühafizəkarlıq siyasi sağa aiddir, amma bizim şəraitdə mühafizəkarlıq hələ siyasiləşməyib, məişət səviyyəsindədir. kənd mühafizəkardır, çünki həyat tərzi elədir, təbiətə çox bağlıdır.
nə qədər qəribə olsa da, kənddə millətçiliyə bənzər dünəyagörüşü yetişə bilib bizdə (özünəməxsus şəkildə). bu, bir paradoksdur, əslində. millətçilik də şəhər mühitinin məhsuludur. amma bizdə milli ruhu həmişə kənd yaşadıb. inkişafımız belə olub. bakı çox sürətlə böyüyüb, əhalisi (o cümlədən etnik baxımdan) çox qarışıq olub və buraya köçənlərin əksəriyyəti kənd köklərindən qopmayıb. problem ondadır ki, millətçiliyin köklərə qayıdışla çox az əlaqəsi var. köklərə qayıdış və etnik kimliyə bağlılığı şovinizm tələb edir. şovinizm, bu baxımdan, bölücüdür. millətçilik, əksinə, birləşdirici rol oynaya bilir. amma bunun üçün şəhərləşmə genişlənməli və dərinləşməlidir. şəhərləşmə olmasa, millətçilik vətəndaş ideologiyasına çevrilə bilməyəcək və şovinistik təsəvvürlərlə romantik gözləntilər arasında qalacaq.
p.s. ideologiyasızlığın başqa səbəbləri də var, amma onlar asan və nisbətən tez həll olunandır. burada ancaq təməl (obyektiv) hesab etiklərimi yazdım.