45. ali məktəblərə qəbul olunanları və onların ailələrini buradan təbrik edirəm. qarşısına ali təhsil almaq məqsədi qoyanlar üçün bu, həyatda ilk böyük uğurdur.
bugün (hələlik) bütün nöqsanlarına baxmayaraq, universitetlərə qəbul sistemi (test imtahanları) nisbətən ədalətlidir. bugünün gəncləri, özlərinin və valideynlərinin sosial durumundan asılı olmadan ali məktəblərə qəbul oluna bilir. çünki qəbul sistemi əsasən meritokratikdir - bacaran uğur qazanır.
bizim (sovet) vaxtımızda belə deyildi. gəncin, xüsusilə valideynlərinin sosial statusu böyük önəm daşıyırdı. həmin statusdan asılı olaraq, ya rüşvət verməli olurdun, ya da tapşırılmalıydın (bəzən hər ikisi tələb olunurdu). haqq etdiyin nəticəni (qiyməti və yeri) sənə düzgün yolla vermirdilər. sistem özü adamı əyri yollara əl atmağa məcbur edirdi. əyri yollara əl atmaqdan imtina edənlər qıraqda qalır, uğur qazana bilmirdi. çox ağır seçim qoyulurdu insanların qarşısına.
məni həmişə azdan-çoxdan bilikli adam hesab ediblər. inanıram ki, belə münasibəti haqq etmişəm. amma sistemi inandırmaq üçün insanların sənə hörməti yetərli deyildi. odur ki, mən də hüquq fakültəsinə əyri yolla girməyə məcbur oldum. imtahanlarda layiq olduğum "5" qiymətini mənə vermədilər (hamısından "4" yazmışdılar), ona görə sonda, toplam üç imtahandan "12" bal olduğuna görə, rus sektoru üçün həmin il ayrılmış 25 yerdən heç birinə iddia edə bilmirdim.
25 yerdən 11 yer ilk imtahandan "5" qiyməti almış medalçılara verilmişdi. o vaxt belə imtiyaz vardı - orta məktəbin buraxılışında qızıl, ya da gümüş medalı alanlar ilk imtahandan "5" qiymətini alırdısa, sonrakı imtahanlardan azad olunaraq birbaşa qəbul olunurdu. mənim medalım olmayıb. medal almaq məqsədim də olmayıb. medalı da əyri yolla verirdilər, bunu da biləsiniz. deməli, 11 yer artıq tutulmuşdu. qalan 14 yerdən 6-sı "rabfak" ("raboçiy fakultet") adlanan hazırlıq kurslarından gəlmiş iş stajı olan abuteriyentlərə verildi - onlara ayrıca və xüsusi yer verilirdi, odur ki, onlarla biz heç rəqabət də apara bilməzdik, o yerlərə iddia etmək mümkün deyildi.
qalırdı 8 yer. o 8 yerə sonuncu imtahanda 150 nəfər iddia ediri. sonuncu imtahan - rus ədəbiyyatından inşa. 150 nəfərdən təxminən 30-nda sonuncu imtahana qədər iki "5" qiyməti (toplam 10 balı) vardı. mənimsə, xatırladıram, iki "4" qiymətim (topam 8 balım) vardı.
sonuncu imtahanda "bəxtim gətirdi" deyə bilərəm. mən qəbul imtahanları veridyim ildə, bdu-nun (o zaman s.m. kirov adına azərbaycan dövlət universiteti adlanırdı) 1-ci prorektoru (təhsil məsələləri üzrə) riyaziyyatçı prof. cəlal allahverdiyev idi. onun göstərişilə rus ədəbiyyatından inşa imtahanımıza fizika müəllimlərini nəzarətçi kimi göndərimişdilər. fiziklər bundan çox narazı oldular və imtahandan öncə hirslə üstümüzü axtardılar (hamının!). əksər abituriyentin üstündən "şparqalka" (köçürmək üçün öncədən hazırlanmış və ustalıqca düzəldilmiş kitabçalar - onun da öz ustaları və bazarı vardı, nə oyunlaran çıxırdılar, gəl görəsən) çıxdı - hamısını aldılar. mən heç vaxt köçürməmişəm, özümə güvənmişəm. odur ki, məndə heç nə tapılmadı (çünki, yoxdu). "şparqalka"ları bir taya kimi yığdılar masanın üstünə və dedilər: "indi yazın görək, necə yazırsınız".
150 nəfərdən 90-ı inşadan "2" aldı (çünki, köçürə bilmədilər). sonuncu imtahana topam 10 balla gəlmiş 30 nəfərin hamısı da onların içində. mənə "4 yazdılar". fiziklərin arama-tarama əməliyyatından sonra mənim şanslarım artdı. məlum oldu ki, sonuncu imtahandan sonra mənim kimi 12 bal toplamış 13 nəfər vardı. 13 nəfər 8 yerə iddialı idi. əvvəlki imtahanlarda mənə haqq etdiyim "5" qiyməti yazılsaydı, bu duruma düşməzdim. onu da deyim ki, imtahanları özüm verirdim - rüşvətsiz, tapşırıqsız. ona görə də "5" yazmadılar. sistem belə idi. odur ki, sonda mən də məcbur oldum babamdan xahiş edim ki, məni yerləşdirmədə tapşırsın.
babamın yüksək əlaqələri hesabına məni də qəbul elədilər. qəbul edəndə mənə dedilər: "bəs, niyə demirdin ki, sən filankəsin nəvəsisən? sənə imtahanda kömək edərdik". mən uşaqlıqdan başqaların, xüsusilə qohumlarımın hesabına uğur qazanmaq qadağası qoymuşdum özümə. imtahanlarda tapşırılmağı özümə yaraşdıra bilməzdim. üstəlik, babam məndən küsmüşdü, kömək edəsi deyildi. babam həkim olmağımı istəyirdi, hüquqşünaslığa bir peşə kimi çox yuxarıdan-aşağı baxırdı, saymırdı, hörmətə qoymurdu. hüquqşünas olmaq istəyimə hər vəclə qarşı çıxmağa çalışdı, amma məni həvəsdən sala bilmədi. biləndə ki, mən özüm yaxşı qiymətlər ala bilmişəm və boş qalmış 8 yerə iddialı olan cəmi 13 nəfərdən biriyəm, yalnız onda yardım etmək istədi.
sonradan, ilk dərsə gələndə, gördüm ki, öncədən planlaşdırılmış 25 yer əvəzinə, qrupumuza 33 nəfər qəbul olundu. hamımız tapşırılıqlıydıq. o vaxtdan çox qəribə bir hiss məni tərk etmir və bugün də hərdən rahatsız edir - görəsən mən, özümdən daha layiqli birisinin yerinimi tutdum? ritorik sualdır, amma çox üzücüdür. cavabı da yoxdur. sistem ədalətsiz olanda, haqq etidyini düzgün yolla ala bilmirsən və vicdan əzəbi çəkməyə məcbur edilirsən.
uzun alındı, üzr istəyirəm. şəxsi təcrübəmi qısa yazmaq alınmadı. üstəlik, xatirələrə daldım. demək istədiyim odur ki, bugünkü gənclər test sistemini hazır həqiqət kimi qəbul etsə də, bilməlidirlər - bu sistemi müstəqilliyimizin ilk ilində, ağır müharibə şəraitində qurmuş xalq cəbhəsinin o vaxtki hökumətinə, şəxsən prezident əbülfəz elçibəyə və vurğun əyyuba (test sistemilə ilk qəbul komissiyasının başçısı və qurucusuna) böyük tarixi təşəkkür düşür. bunu bilin və unutmayın, gənclər! test sistemi çoxsaylı imkansız ailələrdən çıxmış istedadlı gənclərə ədalətli fürsət tanıdı və onu təmin etdi. əvvəlki (sovet) sisteminə qalsaydı, onlar heç zaman universitet tələbəsi ola bilməzdi.
mən elə həm də buna görə həmişə sistemdən danışır və yazıram. çünki, bildiklərim yalnız kitab biliyi deyil. həyatın özü mənə yaxşı dərs keçib və mən bu dərsi yaxşı öyrənmişəm. mən insanlarımıza inanıram. inanıram ki, insanları yox, sistemi dəyişmək lazımdır. "hər kəs özündən başlamalıdır" kimi kabinet moralizminə yuvarlanmadan ciddi siyasi dəyişikliyə - sistemin dəyişdirilməsinə - nail olmalıyıq.