3. orhan pamuk un 1990-cı ildə nəşr olunmuş əsəridir ki, pamukun özünün də yaxşı bildiyi kimi, yazıb yaza biləcəyi ən maraqlı, ən diqqətçəkən, ən orijinal romanıdır. roman 20-cı əsrin son dövrlərinə damğasına vurmuşdur. romanın özü haqda yazmağa başlamazdan əvvəl, bu il kitabın 25. il xüsusi nəşrinin təqdimatında pamukun müzakirəni bitirdiyi cümləni yazmaq istəyirəm. orhan pamuk deyir: bir gün daily mail qəzetində bu əsər haqqında yazmışdılar ki, bu əsər indiyə qədər oxuduğum ən cansıxıcı kitabdır, insan sıxıcılıqdan partlayacağını hiss edir. romanı yalnızca iki xalq sevə bilər, çətin romanları sevən fransızlar və dinamiti kəşf edənlər. zaman keçdikcə məlum oldu ki, düz deyirmişlər, mənə dinamiti kəşf edənlər mükafat verdilər.

pamuk bu romanı amerikada yazmışdır. dünyada tüğyan edən postmodern roman bumu öz təsirini göstərir, paralel borxes də oxuyur. həyat yoldaşının işlədiyi universitetdə kitabxanada möhtəşəm klassik türk ədəbiyyatı nümunələri, divan ədəbiyyatı nümunələri ilə yaxından tanış olur. özü deyir ki, həm keçmiş mətnlərlə əlaqəsi olan, həm də maliyyə baxımından satıla biləcək bir kitab düşünürdüm. bunu etmək üçün detektiv tərzini seçir, necə ki umberto eco "gülün adı" əsərində eyni fənddən istifadə etmişdir. oxuduqca yazır, yazdıqca oxuyur və sonda möhtəşəm əsər ortaya çıxır.

roman qalib isimli bir şəxsin istanbul küçələrində veyil-veyil öz həyat yoldaşını axtarmasıdır. roman forma baxımından iki hissəyə ayrılır, ardıcıl olaraq bir hissə qalibin düşüncələri, gəzdiyi yer və axtarışları, ikinci hissə isə uzaq qohumu cəlal salikin məqalələrindən ibarətdir. türkiyədə indinin özündə də məşhur olan köşə yazarlığı və köşə yazısı məqalələri çox ağıllı seçimdir ki, təkcə məqalələri oxumaq belə özü ayrı roman təsiri bağışlayır. cəlal salikin əliylə pamuk keçmiş, indi və gələcək haqqında öz düşüncələrini yazır. mövlana və şəms, istanbul əfsanələri, boğazın quruması haqqında məqalələr yadımda qalanlardır, çox maraqlı və zövqvericidir. ayrıca, qalib gəzdikcə biz istanbulun ruhunu hiss edirik, əsər boyunca bir neçə dəfə qar təsvirlərinə yer verilir, həmişə qar yağır. pamuk istanbulunu joyce'un dublininə bənzədir, bizə şəhərin ruhunu hiss etdirir. əlbəttə, bu qurmacadan əlavə əsərin üstqurmacası vardır ki, postmodernlik məhz burda başlayır. niyə məhz qalib? qalib türk ədəbiyyatında divan ədəbiyyatının sonuncu ən uğurlu təmsilcisi şeyx qalib ə göndərmədir. şeyx qalibin ən məşhur əsəri isə "hüsn ü aşk" əsəridir ki, hüsn öz sevgisi uğruna bir səyahətə çıxır. qalibin səyahəti ilə hüsnün səyahəti eyniləşdirilir. öz növbəsində şeyx qalibin əsəri isə fəridüddin əttar ın "məntiq-üt-tayr"a (quşların dili) bağlı olan bir əsərdir ki, şeyx qalib əttarı hər zaman tərifləmiş, yüksəltmişdir. quşların dili əsəri bir fars əfsanəsindən gəlməkdədir ki, burda quşlar ölkəsinə padşah lazımdır və bu padşahın yalnız simurq quşu olduğu bildirilməkdədir. quşlar səfəri çıxırlar, çoxları yolda ölür və nəhayət gəlib həmin diyara çatdıqda anlayırlar ki, simurq quşu elə özləri imiş. burda təsəvvüf dünyası izah edilir, insanın ancaq axtarışlarla mükəmmələ çatacağı deyilir. pamukun qalibi də axtarışdadır, bu axtarış müasir insanın keçmişlə hesablaşaraq öz kimliyini tapması və özünü yenidən kəşf etməsidir. əsərdə mövlana və şəms dostluğunu olan alternativ baxış, sevgi kimi yozulması (onların biseksual olduqları) daha sonralar bu iddiaya qarşı elif şafak ın kütlənin istədiyi və gözlədiyi şəkildə dostluq münasibəti haqqında aşk romanını yazmağına səbəb olacaqdı. əsərdə bir çox mətnlərlə paralelliklər yaradılır, göndərmələr edilir, oxuduqca və bunları tək-tək açdıqca zövq alırsan. tapa bilməyəcəyini, anlamayacağını düşünürsünüzsə, ürəyinizi sıxmayın, biz də tənqidçilərin yazdığı müxtəlif məqalələrlə anlayır, anladıqca yadımıza salır və arada əlaqə olan digər mətnləri də oxumaq istəyirik. hər şey yazıdır, mətndən başqa əlimizdə nəsə yoxdu.

oxuyun, oxutdurun