67. bugün, 12 noyabr, konstitusiya günüdür. inanıram, heç yadınıza da düşmür. mən, hüquqşünas olduğuma, indisə açıq siyasətə girdiyimə görə bu günü unuda bilmərəm. zarafat deyil, konstitusiyanın qəbul olunduğu gündən 20 il keçib. 1995-ci ildə keçirilmiş referendumda indiki konstitusiyanın əleyhinə səs vermişdim. dərslərdə tələbələr münasibətimi soruşanda, qərarımı siyasiləşdirmədən izah etməyə çalışırdım.
birinci prinsipial mövqeyim onda olub ki, mən qanunların referendumda qəbuluna qarşıyam - qanunları xalq deyil, xalqın seçdiyi parlament qəbul etməlidir. konstitusiya əsas qanun olduğundan və siyasi/hüquqi sistemin təməlini təşkil etdiyindən, onun legitimliyini artırmaq üçün xüsusi prosedur və təcrübələrə ehtiyacın ola biləcəyini anlayıram. bunun üçün tarixdə sınaqdan keçmiş başqa yollar var. məsələn, təsis toplantısı çağırılır. konstitusiyanın qəbulu üçün xalq xüsusi bir qurum seçir - təsis toplantısı. bu toplantı konstitusiya layihəsini müzakirə edir və səsvermə yoluyla qəbul edir. qəbul edəndən sonra da buraxılır. başqa yolu - parlament. həmin zamana qədər formalaşmış parlament konstitusiyanı qəbul edir və dərhal buraxılır. hər iki halda, konstitusiyanın müzakirəsində və qəbulunda iştirak etmiş millət vəkilləri konstitusiyanın qüvvəyə mindiyi gündən sonra keçiriləcək ilk parlament seçkilərində iştirak edə bilməz (konstitusiyanın qəbulunda qərəzsizliyi təmin etmək üçün).
konstitusiyanın birbaşa xalq tərəfindən qəbulu həmişə spekulyativ və dayaz müzakirələrə səbəb olur (xatırlayın 1995-də olmuş "xalq müzakirələrini" - hər şeyi dilimizin adı üstünə gətirdilər, önəmli məsələlər qaldı qıraqda). ya da, son referendumu xatırlayın. nə qədər mənasız söhbətlər oldu orada. üstəlik, konstitusiyanın qəbulu və müzakirəsi üçün bilik və bacarıqlar tələb olunur ki, xalqda onlar olmur (ola bilmir). nə isə, bunları 1995-ci ildən bəri formalaşmış mövqeyimi anlatmaq üçün yazdım. sözümün canı bu deyil. yeri gəlmişkən, mən konstitusiyanın mətninə dəyişikliklərin edilməsi üçün keçirilmiş iki referendumda (2002 və 2009) da əleyhinə səs vermişdim. indi gələk əsas məsələyə.
indiki konstitusiya ölkənin ana yasası ola bilmədi. belə şərtlər altında ola da bilməzdi. onun müzakirəsi və qəbulu siyasi baxımdan çox qüsurlu olub (belə demək olarsa, legitimliyi axsaqdır). amma elə hüquqi baxımdan da konstitusiyamızda xeyli uyğunsuzuq, hətta ziddiyyətlər var (bu məsələni burada açmaq istəmirəm - həm çox yer tutacaq, həm də hüquqşünas olmayanlar üçün maraqlı gəlməyə bilər).
konstitusiya, bütün başqa qanunlar kimi, sadəcə mətn deyil. yəni, "mətni qəbul etdik, konstitusiyamız var" deyilən bir şey yoxdur. tekstdən böyük kontekst var. mətnin mənasına tarixi şərait, siyasi vəziyyət, iqtisadi durum və bir çox başqa proses və təcrübələr təsir göstərir. konstitusiyanın layihəsi müzakirə olunanda, prezidentin yanında konstitusiya komissiyası vardı (ona tapşırılımışdı bu iş). orada iki təklif olub - parlament respublikası və prezident respublikası. bilidyiniz kimi, parlament respublikası təklifi keçmədi. qərbin rolu da az deyil bu işdə. qərb burada koalisiyalar, uzun-uzadı müzakirələr istəmirdi. qərb açıq deyirdi ki, onlar bir adamla işləyəcəklər, vəziyyəti kim ələ ala biləcəksə, prosesləri kim idarə edəcəksə, onunla anlaşmaya gedəcəklər. başqa sözlə, konstitusiyamızda qeyri-mütənasib dərəcədə güclü prezident səlahiyyətlərinin olmasında qərbin də rolu var.
"əsrin müqaviləsi" yenicə imzalanmışdı. neft anlaşmalarına əlavə siyasi təminat vermək üçün qərb israr etdi ki, həmin anlaşmalar parlament tərəfindən təsdiqlənsin və beləliklə onlara qanunüstü güc verilsin. hüquqi baxmıdan bu, nonsensdir. neft anlaşmaları - özəl hüquq müqavilələridir. dövlətlərarası müqavilə deyi ki, parlament onları təsdiq etsin və qanunüstü güc versin. amma, təəssüf ki, belə oldu. odur ki, parlamentimizin bu gündə olmasında və parlament seçkilərinin hər dəfə saxtalaşdırılmasında qərbin də rolu var. çünki qərb, öz məqsədləri üçün, burada demokraik seçki və parlament istəmirdi. hər ehtimala qarşı risklərini önləməyə çalışırdı - birdən demokratik parlament neft anlaşmalarını təsdiqləməz, əlavə pay və təminat istəyər, ya da yataqları gələcək nəsillərə saxlayar və s. buna görə də həmin vaxtdan bizdə demokratik seçki olmur. yəni, qərb saxtakarlığı tənqid edir, amma mane olmur və saxta seçkilərin nəticələrini hər dəfə tanıyır. burası da belə.
konstitusiyamızın yaşı 20-yə çatdı, amma maddələrinin mütləq əksəriyyəti, demək olar ki, hamısı, rəsmi təfsirsiz qaldı. bu işi görməli olan konstitusiya məhkəməsinin başı mülki məcəlləyə və başqa sahəvi qanunlara şərh verməyə qarışıb ki, əslində bu işi adi məhkəmələr də görə bilərdi. nədən belə oldu? çünki, konstitusiyanın maddələrinə şərh vermək - hüquqi olduğu qədər, siyasi işdir. siyasi iş olduğuna görə də əngəllənir, çünki bizdə siyasəti ancaq prezident apara bilər. hətta parlamentimiz, onun sədrinin dediyi kimi, müzakirə yeri deyil. konstitusiyanın rəsmi şərhsiz qalması onun hüquqi gücünü və siyasi önəmini heçə endirir. ona görə də, başda prezident olmaqla, hətta iqtidar mənsublarının dilindən "konstitusiya" sözünü eşitmək olmur. nəyə deyirsən istinad edirlər, konstitusiyadan başqa.
bu yanaşma yuxardan-aşağıya bütün cəmiyyəti bürüyüb. televiziyada hərdən göstərilən (öncədən ehtiyatla çəkilmiş) proqramlarda belə "konstitusiya" sözünü deyənləri görə bilmirik. çünki, yoxdur elələri. siyasi səhnəni qapatmaqla siyasi söhbətləri də yox ediblər. "müzakirə" adı altında bizə göstərilən proqramlarda tutarlı dünyəvi arqument eşitmək çox çətin olur. proqramlarda iştirak edən deputatların özləri də məcbur olur mistik, yoxlanılması mümkün olmayan dini rəvayətlərə istinad etsin. az qala mollalığa keçiblər. qurana, hədisə və s. istinad edirlər, amma konstitusiyaya yox. sonra da həmin adamlar dini radikalizm təhlükəsindən danışır. siz dünyəvi söhbətləri məhv edəndən sonra yerinə nə gələsiydi ki? öldürülmüş dünyəvi söhbətlərin yerini din və başqa mistik söhbətlər tutur. canlı yayımda cinçıxarma da gördük, amma konstitusiyanın geniş və ciddi müzakirəsini görmədik.
siyasi sabitlikdir deyirlər. elədirsə, onun təməlini konstitusiya təşkil etməlidir, amma etmir. çünki, sabitlik ciddi mənada yoxdur. bilənlərə həmişə məlum olub, amma son proseslər bunu hamıya aydın göstərməyə başlayıb. konstitusiyaya istinad olunmadığını görəndə vəziyyətin sabit olmadığını anlamaq asan olur. elə bu məqamda, bizdən həm zaman, həm məkan baxımından uzaq olsa da, amma maraqlı olacağını hesab etdyim bir örnək vermək istəyirəm (müqayisə üçün). abş'da vətəndaş müharibəsi zamanı (4 il çəkdi və abş tarixində ən çox adamın öldüyü müharibə oldu), müharibə tərəfləri (quzey və güney) konstitusiyanı mübahisələndirmədi. ikisi də öz haqqını eyni konstitusiyaya istinad etməklə sübut etməyə çalışırdı. ona görə də, müharibədən sonra qalib tərəf konstitusiyanı dəyişmədi. amma bizdə.... nə isə. bilirəm, bütün müqayisələr qüsurlu olduğu kimi, bu müqayisə də tam yerində deyil. fon üçün yazdım.
biz, real olaraq, inanırıq ki, ölkəmizə köklü şəkildə yeni ana yasa gərəkdir. elə bir ana yasa ki, düzgün tətbiq olunmaqla, inkişafa şərait yaradan tarixi ənənəyə çevrilə bilsin. indiki konstitusiya, hətta düzgün tətbiq olunarsa, ölkəmizin ardıcıl inkişafını (tərəqqisini) təmin edə bilmir. istinadsız qalmasının səbəblərindən biri də budur (iqtidarın özündə bunu anlayanlar var, ona görə də konstitusiyaya çox da önəm vermirlər).
konstitusiya hamını razı salmaq üçün deyil, toplumdakı ziddiyyətləri və münaqişələri ədalətli ( leqal və legitim) yollarla həll etmək üçündür. hər şeylə razılaşan cəmiyyətin konstitusiyaya ehtiyacı olmur.