Ey Füzuli, qılmazam tərki-təriqi-eşq kim,
Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər məni.
(Ey füzuli, eşqin yolunu tərk etmərəm,
Bu fəzilət məni kamal sahiblərinin cərgəsinə daxil edər.)
Tanım : Sufizmin/irfanın fundamental terminlərindən biridir. Eşqin ən əsas ünsürlərindən biri sevgilini xatırlamaq, yad etmək, daha dini terminlə desək, zikr etməkdir. Zatən, zikr etmək hərfən xatırlamaq, yad etmək deməkdir. Bir şeyə (burada şeydən nəzərdə tutulan istər zehindən xaricdə reallığı olsun, istərsə də sadəcə zehində, ümumən, mövcud olanla bağlı bir məfhumdur) bağlanmağın, ona aşiq olmağın ən əsas amili onu yad etmək, daim xatirində saxlamaq, yəni zikretməkdir. Bağlandığın şey sənin sənətin, peşən, elmi bir mövzun, sevdiyin insan, tanrı və s. Ola bilər.
Nəsəfiyə görə Tanrını (sevgiliyi, məşuqu) zikredənlərin dörd mərtəbəsi var : meyl, iradə, məhəbbət, eşq.
Meyl mərtəbəsində olan insan sadəcə zahirən, surəti etibarı ilə zikr halında xəlvətxanadadır. Dili zikr ilə məşğuldur amma könlü dükan-bazarda, məişətdə və s.dədir.
iradə mərtəbəsində zikredən şəxs (bu arada zakir zikredən deməkdir) könlünü hazırlamaq, onun üzərində işləmək mərhələsindədir. Könlünü tam olaraq özünə ram etməmişdir bu şəxs.
Məhəbbət mərtəbəsində zikr qəlbi tamamilə istila edir, zikredən şəxs zikrsiz qala bilmir. Dünya həyatı ilə bağlı işlərini görsə də bunu çətinliklə edir. çünki könlü artıq zikrdədir. Bu ikinci mərtəbəyə bənzəyir. Necə ki birinci mərtəbədə könlü dünya işlərindən ayırıb zikrə öyrəşdirmək istəyirdisə, bu mərtəbədə də könüllə mübarizə gedir. Fərq budur ki, bu dəfə könlü məcburi olaraq dünyaya meyl etdirmək istəyir. Füzuli demişkən :
Ağzında idi bir özgə zikri,
Könlündə idi bir özgə fikri.
(Leyli və Məcnun)
Dördüncü mərtəbə-eşqdir. Bu mərtəbədə zikredilən/yad edilən (məşuq; sevgili; Tanrı) könlü istila, işğal edir. Üçüncü mərtəbədə sevgilinin zikri/adı könlü istila edirdirsə, eşq mərtəbəsində məşuq/sevgili özü bilavasitə könlü istila edir. Nəsəfinin dediyi kimi burada incə bir fərq var. O da budur ki, elə vaxt olur ki aşiq olan məşuquna olan eşqdə o qədər qərq olur ki, hətta məşuqun/sevgilinin adını belə unudur. Ümumiyyətlə aşiqdən qeyri hər şeyi unuda bilməsi mümkündür. Təbii ki burada müxtəlif hallar və vəziyyətlər ortaya çıxır ki bu qısa entry onu əhatə edə bilməz. Məsələn Yenə füzulidən :
Xəyalilə təsəllidir, könül meyli-vüsal etməz,
Könüldən dışra bir yar olduğun aşiq xəyal etməz.
(məşuqun xəyalı ilə təsəlli tapa bilən könül, cismani birləşməyə, qovuşmağa meyl etməz,
Aşiq olmuş şəxs könüldən kənarda bir yarın olduğunu xəyal edə bilməz)
“Ey dərviş! Birinin söhbətinə istəkli olan şəxsin ilk istəyinə “meyl” deyirlər. Meyl artıb ifrat dərəcəsinə çatanda, o ifrat istəyə iradə deyirlər. iradə çoxalıb ifrat halına gələndə, o ifrat iradəyə “məhəbbət” deyirlər. Məhəbbət artıb ifrat dərəcəsinə çatanda, o ifrat məhəbbətə də eşq deyirlər. Elə isə, eşq ifrat məhəbbət, məhəbbət isə ifrat iradə oldu.
Ey dərviş! Bu əziz yolçu/ səfər edən (eşq) sənə qonağ olaraq gəlsə, onu qonaq et. Bu yolçunu qonaq etmək üçün könül evini ona açmalısan. Çünki eşq şəriki qəbul edə bilməz. Sən (evi) boşaltmasan o özü boşaldar“ (əzizuddin ən-nəsəfi/ insan-ı kamil)
tarixdə istənilən kəşfin, faydalı deyilən fəaliyyətin, tarixi naliyyətin arxasında onu icra edən şəxsin eşqi durur. eşqin yoxdursa, kamalın, inkişafın da yoxdur. bütün eşq əhlinə salam olsun!
(youtube: 
)
)