1. əvvəla xarici siyasi kontekstə keçməzdən əvvəl bu teoriyaların daxili mahiyyətini və təqdim etdikləri tezisləri nəzərdən keçirmək lazımdı. realizmin dövlətlərə və xüsusən də millət-dövlətlərə verdiyi önəmi vurğulamağı özümə borc bilirəm. realistlər üçün dünya etibarsızdır, insanların hər biri "şeytandır" və hər kəs bacardığı qədəri ilə öz maraqlarını qorumalıdır. bu nəzəriyyənin ilkin və daha pessimist forması thomas hobbes-un leviathan əsərində müşahidə oluna bilər. dövlətlərin öz gücündən başqa realistlərin önəm verdiyi başqa bir məvhum güclər balansıdır. churchillin abş prezidenti roosevelti ikinci dünya müharibəsinə "dəvət" səbəbi və arqumentləri tamamən realist fikirlər üzərində qurulmuşdur. sir winston adolf hitlerin güclər balansını anglo-sakson dövlətlərin əleyhinə pozduğunu və nasist almaniyasının gələcəkdə dövlətlərinə real bir təhdid olacağı fikrini irəli sürmüşdü. qətliama məruz qalmış polşanın yerli əhalisi və həmçinin qətl edilmiş yəhudilər söhbət mövzusu belə olmadı. məsələni sizə daha da aydınlaşdırmaq üçün 21-ci əsr-dən nümunə gətirmək istəyirəm. buş administrasiyası və "şahin"lərin ikinci körfəz, yəni 2003 iraq müharibəsi boyunca birləşmiş millətlərin və bm təhlükəsizlik şurası üzvlərinin (bax: fransa), (bax: böyük britaniya)- bu məsələdə başdan respublikaçılarla birgə hərəkət etdilər, (bax: rusiya), (bax: çin) qabağına qoyduğu arqumentlər abş-ın şəxsi maraqları üzərində qurulmuşdu. hətta colin powell kımyəvi silahların abş-ı təhdit etdiyini vurğulamışdı. 2001 əfqanıstan məsələsində liberal və beynəlxalq razılıq teoriyalarını işlətmiş neo-konservativ cinah bu dəfə 3 vacib təhlükəsizlik şurası üzvünün vetosuna məhəl qoymadı. zənnimcə iraq müharibəsini nəticələrindən bəhs etməyə gərək yoxdu, bu müharibənin abş-a itirdiyi zərər qazandığı faydadan çox oldu və bir çox beynəlxalq əlaqələr akademikinə görə vyetnam müharibəsindən sonra ən uğursuz müharibə oldu. əlbəttə respublikaçıların əfqanıstandakı uğurunu və yenə də liberal yanaşmalarla qısa müddətə də olsa uğur qazandıqları post-sovet ölkələrini (bax: ukrayna), (bax: qırğızıstan), (bax: gürcüstan) unutmamalıyıq. ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki george soros və neo-conlar bu uğurlarını liberal prinsiplərə borcludurlar. gələk liberalizmə. liberalizm insanları rasional və səmərəli birər varlıqlar olaraq görür. əsası 17-ci əsrin ən dahi şəxsiyyətlərindən olan john locke tərəfindən qurulan teoriya gələcəyə optimist baxmağa və hər şeyin razılıq əsasında və masa arxasında həll ediləcəyinə inanır. müasir dövrümüzə tətbiq etsək görərik ki, liberal və neo-liberallar üçün beynəlxalq təşkilatların və beynəlxalq hüquq normalarının əhəmiyyəti olduqca böyükdür. dəqiq nümunələrə gəlsək görərik ki, 1999 bosniya müdaxiləsi və 2011 liviya müdaxiləsi tamamilə liberal "yollarla" həyata keçirilmişdir. özəlliklə birləşmiş millətlər təşkilatının razılığının alınması və böyük güc qüvvələrindən heç birinin qəti etiraz etməməsi bu bölgələrdə problemlərin sakit yolla həllinə gətirib çıxarmışdır. burada (bax: gürcüstan) başlığında yazdığım entry-nin obama administrasiyası tərəfindən tam liberal yollarla həyata keçirildiyinə əmin ola bilərsiz. liberalizmin vətəndaş cəmiyyətləri və insan haqları məsələsinə verdiyi önəmi də danmaq qeyri-mümkündür. əgər apardığım müqayisəni 1 cümlə ilə xülasələndirmiş olsam deyərəm ki: realistlər iraqa şəxsi dövlətlərinin (bu halda abş) maraqları üçün girdiklərini iddia edirlər, liberallar isə iraqa müdaxilənin insan haqları pozunutları və qeyri-demokratik rejimin varlığından ötəri etdiklərini qeyd edəcəklər.
yekun olaraq onu qeyd etmək istəyirəm ki bu teoriyaların bizi xüsusən maraqlandıran iran və suriya məsələlərinə münasibətlərini yaxın günlərdə daha geniş tərəfdən təhlil edəcəm. ümid edirəm ki, entrym beynəlxalq münasibətlər teoriyalarını praktiki cəhətdən anlamağa çətinlik çəkən beynəlxalq münasibətlər və siyaset elmi tələbələrinə azacıq da olsa yardım etmişdir.