22. #203967 saylı giridə, xoş niyyətlilik göstərib, ağalar məmmədovu cahil qəbul eləməyimiz gərəkdiyini yazmışdım. çox təəssüf ki, yanılmışam. 7 mart 2016 tarixində azadlıq radiosu veb saytında yayımlanan "“ortaq türkcə” maskalanmış osmanlıçılıq imperializmidir" başlıqlı yazısı mənə yanıldığımı göstərdi.

mən, bir yazı yaxud əsər haqqında yuvarlaq və qeyri müəyyən ifadələr istifadə eləmək yerinə onu kadavra masasına yatırıb analiz eləməyi sevənlərdənəm. bu səbəblə mətni sətirbəsətir tənqid edəcəyəm. ümidvaram ki, hörmətli oxucularım sıxılmazlar.

"modern türkologiya elmi, ulu azərbaycanlı mirzə kazımbəyin 1839-cu ildə yazdığı “türk-tatar dili qrammatikası” əsəriylə başlanır." daha ilk cümlədən yalandır! türkologiya ilə əlaqəli fəaliyyətlər avropada başlamış, hətta müəssisələrin açılması 1795-ci illərə gedib çıxır (fransa'da şərq dilləri institutu).

"kazımbəy bu kitabında türk-tatar dilinin dialektlərindən ən yaxşı bildiyi dialektləri sadalayarkən, birinci “aderbidjan dialekti”nin adını çəkir, kitabda türk-tatar dilinin qaydalarını izah edərkən isə hər dəfə azərbaycan dialektindən misallar verir. bu isə o deməkdir ki, modern dünya türkologiya elmi azərbaycan dili üzərində yola çıxmışdır. 9 il sonra alman dilinə tərcümə edilən bu əsər avropa alimlərinin əlinə çatmış olur."

yuxarıda iqtibas gətirdiyimiz paraqraf yanlış başlanğıcın yanlış nəticəsidir! türkologiyanı kazımbəy ilə başlat, (ki bu şəxs azərbaycan türküdür), təbiəti etibariylə öz ləhcəsini təməl alan bir qrammatika yazdığı üçün də "baxın, əslində doğru türkcə bizimkisidir." deyə danış. doğrusu, çox gülməlidir! (əsla səhv başa düşülməsin, kazım bəy küçümsediğimiz yox və əhəmiyyətini təqdir edirik, bununla birlikdə türkiyədə layiqincə tanınmadığını da etiraf edirik. lakin ağalar bəyin kazımbəy'i nə üçün ısrarla vurğuladığını izah etmək isə başqa bir entrinin mövzusudur.)

"bəs görəsən, osmanlılar müasir türk dili qrammatikasını nə zaman yaza bildilər? 1940-cı ildə! mirzə kazımbəyin həmin əsərindən düz bir əsr sonra!"

bu da quyruqlu yalandır. avropa'dakı türkcə haqqında qrammatika və danışıq kitabları 17-18-ci əsrlərə qədər gedir. "modern" (bu kəlimə də əslində çox mübahisəlidir, nə isə) türkcə qrammatikası 1851-ci ildə əncümən-i daniş'in ("osmanlı elmlər akademiyası" deyə çevirə bilərik) hazırladığı qəvaid-i osmani'dir ("osmanlı qaydaları") (1851). bu əsərdən sonra qrammatika kitablarının ve araşdırmaların sayı sürətlə artmışdır. yəni ki, ağalar bəyin dediyi kimi türkiyə'də hazırlanan türkcə qrammatika kitablarını 1940, 1970-ci illərə gətirmək, 1851-ci ildən bu yana əsər verən əhməd cövdət, fuad paşa, hüseyin cahit (yalçın), a. cevad (emre), köprülüzadə mehmed fuad, süleyman saib, midhat sadullah kimi isimleri görmezden gəlməkdir. səbəbi də ya cahillikdir, ya da ki, pis niyyət!

"yuxarıdakı müqayisəni ona görə verdim ki, bir azərbaycanlı “türklərin dili (ya da dilçiliyi) bizimkindən çox inkişaf edib” deyib, ağzı əyiləsi olsa, niyəsini soruşmasın. axundov 1850-1855-ci illərdə azərbaycan diliylə pyeslər yazanda, baxın görün, osmanilər hansı dillə yazırdılar."

cavab verək: osmanlı türkcəsində ilk pyes ibrahim şinasi'nin 1860'da nəşredilən
"şair evlənməsi"dir. əsəri də günlük danışıq dilindədir. roman mövzusuna gəldikdə isə, istərsəniz mən deyil, robert p. finn danışsın: "qurmaca əsərlərdə gündəlik danışığın istifadəsi türkcədə bu növün başlangıc illərində belə mənimsənilmişdir" (baxınız: robert p. finn, türk romanı (ilk dövr: 1872-1900), istanbul: agora kitaplığı, 2003; səhifə: 13.

əsasən, heç bir türkiyə türkünün və azərbaycan türkünün "sənin türkcən yaxşıdır, yox mənim türkcəm daha yaxşıdır" deyə sidik yarışdırmaması lazımdır. lakin, yenə də bu haqsız hücumlar qarşısında müdafiə haqqı törəyir.

"terminləri filosoflar, alimlər, texniklər yaradar, dili isə xalq. türkiyədə isə dünya tarixində görülməmiş hadisə baş verib: 1930-cu illərdə “türkləşmək inqilabı”na başlayan atatürk lisanı-osmanini – osmani dilini təcili (təcili!) türkcəyə çevirmək üçün erməni dilçi agop martayan-ın (dilaçar) başçılığı altında dil komissiyası qurdu. dünənədək lisanı-osmanidə yazan, üstəlik, heç biri dilçi olmayan bu adamlar bir erməni dilçisinin rəhbərliyi altında iclaslarda, kabinetlərdə, kağız üzərində sözlər, terminlər yaratmağa başladılar. atatürkə hesabatlar hazırlanırdı, “bu ay bu qədər söz icad edə bildik” deyə."

yeri gəlmişkən, türkiyəlilərin təkcə dil(çiliy)ini ermənilər qurmayıb, teatrlarını da ermənilər yaradıblar. istər osmani teatrını, istərsə də türkiyə teatrını."

ağalar bəy, bu iki paraqrafda da azərbaycan'daki haqlı erməni düşmənliyini qaşıyaraq bütün türk inqilabını və türk teatrını ittiham edir. əgər ağalar bəy, obyektif biçimdə yanlış düzəldilən və zorla qəbul etdirilməyə çalışılan kəlimələr üzərinə yoğunlaşsaydı tənqidlərini qəbul edə bilərdik. tdk=agop dilaçar demək, beləcə tdk'ya çamur atmaq milliyətçi türkoloqların (hacıeminoğlu, timurtaş, köprülü, kaplan vs.) haqqını yemək olur.

türk teatrı məsələsinə gəlincə, imperatorluq xalqları arasında etnik bir iş bölümü olduğu məlumdur. buna görə də ermənilərin teatr ilə məşğul olması nə ayıbdır nə də yanlış. onlar (dövlətə sadiq erməni vətəndaşları nəzərdə tuturam) teatr, idman, elm vb. hər sahədə çalışa bilərlər. biz onlardan utanmarıq, onlarla xoşbəxt olarıq. yunan, erməni musiqiçilərimiz var; iranlı, azərbaycan türkü şairlərimiz var. avropalı həkimlərimiz, islamı qəbul eləmiş zabitlərimiz var(idi). bunlardan nə üçün utanaq?

qaldı ki bütün osmanlı teatrını erməni əsəri qəbul edə bilmərik. ermənilərin teatr əsərləri yazdığı, aktyorluq elədikləri məlumdur, hətta öz teatr binaları da var. lakin türklərin də teatr cəmiyyətləri və yazdıqları əsərlər vardır (şair evlənməsi, vətən yaxud silistrə vs. v.ilaxır). təbii ki, 1920-ci ildə ölən mınakyan'ın 1923-cü ildə qurulan dövlətin teatrını necə qurduğu da başqa bir müəmmadır(!).

dil inqılablarını "bu adamlar nə kazımbəyi oxumuşdular, nə v.v.radlovu, nə h.vámbéry-ni." deyə ittiham edən ağalar məmmədov, görəsən ittihadçıların kültür ocaqlarında radlov ve vambery üzerine konferanslar tərtib əlediklərini, yazıb yaratdıqları əsərlərdə onlardan alıntı verdiklərini bilirmi?

"divani-lüqatit-türk, qutadqu bilik kimi bir-iki kitabdan (kitabdan!) süni bir dil – türkiyəcə uydurdular."

insaf yaxşı şeydir! (qüsura baxmayın əsəblərim korlandı). dildə özləştirə (kökə dönüş) hərəkətinə girişən bir zümrə təbii ki, ya islamiyyət öncəsi yazılı qaynaqlara ya da islami dövr ilk qaynaqlara dönəcəkdi. divanü lügati't-türk də, kutadgu bilik də bu əsərlərin başında gəlirdi. bəs hara müraciət eləmək lazım idi, cənab məmmədov? amma haqqını yeməyək, yuxarıda bir cümləsini alıntıladığımız(iqtibas gətirdiyimiz) paraqrafın sonunda "mustafa kamal özü yeni terminlər düzəldib. özü də hansı elmin terminləri olsa yaxşıdır? həndəsənin!.." deyən ağalar bəy doğrunu göstərmişdir, eynən bir pozulmuş saat kimi!

"türkiyəlilər yeni terminlər yaradarkən azərbaycanca, özbəkcə, türkməncə, qırğızca, qazaxca, xakasca, çuvaşca, uyğurca, başqırdca kimi lokal-milli dialektlərin lüğət fondundan, demək olar, heç bir söz götürməyiblər."

gülməli bir iddiadır. türkiyə'dəki özleşmeci əleyhdarları dil inqilabını "orta asiya çöllərindən kəlimələr gətirməklə" ittiham edirdilər. bu yeni törəyən azerbaycanlı filosof isə digər türk dillərindən söz alınmadığını iddia edir. memmedov əgər belə desə "kaş ki orta asiyadakı türklərdən çox bizdən söz alsa idiniz." cavab olaraq deyirik ki "hörmətli memmedov, onsuz da azerbaycan ve türkiye türkcelerinin söz varlığı bir-birinə çox yaxındır. lakin, alınması zərurət edən sözlərdə bu həssaslığı göstərəcəyik." ancaq hər kəsə məlumdur ki məmmədovun dərdi üzüm yemək deyil bağbanı döymekdir.

gələk misallara:

1. "yırtmac sözümüzü bəyənmirlər, fransızca dekolte deyirlər" yanlışdır. türkcəde yırtmaç kəliməsi yayğın olaraq istifadə olunmaqdadır.

2. “baxmayaraq”ımızı bəyənmirlər, farsca “rəğmən” deyirlər. yanlışdır. baxmayaraq zərfi türkcədə mövcuddur.

3. "əydəm sözümüzü bəyənməyib, əyilim sözü düzəldiblər". "eğilim" sözü doğru bir düzəltmədir. "eğ" (fel kökü) - i - l (feldən fel düzəltmə şəkilçisidir, funksiyası: dönüşlülük) -i - m (feldən isim düzəltmə şəkilçisi). yaxşı, ağalar bəy "əydəm"i izah edə bilərmi?

4. "bucaq sözümüzü bəyənməyib "açı" düzəldiblər" yanlışdır! türkcədə bucaq yayğın bir kəlimədir. guşə, nahiyyə, bölgə, məmləkət anlamları yayğın olmaqla bərabər "açı" (zaviye) mənasında da istifadə olunur.

4. "olay" kəliməsi üzərinə yorumları doğru olan məmmədov, türkcə qarşılıqlara gəlincə yenə qarışdırır: "əski dilimizdə “hadisə”nin anadilli qarşılığı vardı; anlam deyə bir sözü uydurmağa ehtiyac yox idi, əski dilimizdə “məna”nın anadilli qarşılığı vardı. yüzlərlədir belə faktlar." söylədiyi kəlimələrin türkcəsini bəyənmir lakin doğrusunu da bilmir, söyləməyi bacarmır! əvvəlcə də söyləmişdik. bilmədiyi sahədə danışmağa çalışır.

5. "qırğızcada bəlgi, tatarcada bilgə sözü, eynilə bizdəki bəlgə sözü kimi, işarə, nişan deməkdir. türkiyəlilər isə bəlgə sözünə sənəd (dokument) mənası veriblər." yanlış deyil amma əskikdir, doğrusu belə olmalıdır: "türkiyəlilər isə bəlgə sözünə sənəd (dokument) mənası da veriblər."

-davamı olacaq-

krisnayayoxarcunayahe minnətdarlıqla...