1. senzura: (lat. censor '' qədim romada əxlaq işlərindən məsul adamın vəzifəsi '') hər cür nəşrin teatr və kino əsərlərinin, televiziya neşriyatının yayımlanmadan və lazımlı vəziyyətlərdə məktubların göndərilmədən əvvəl səlahiyyətli orqanlar tərəfindən nəzarət edilməsi işi.

dövlət sadəcə vətəndaşları istismar etmək üçün deyil, eyni zamanda onların mənəviyyatını çökdürmək üçün yaradılmış bir tələdir.
lev tolstoy, botkinə məktub, 1857

siyasət sənəti uzaqlaşdırır, çünki bir hədəfə çatmaq üçün tək tərəfli olmaq məcburiyyətindədir.
lev tolstoy, gündəlik, 1885

bütün sənətlər dini məqsəd daşıyır.
andrey tarkovski, şersəl kino

bu yazının əsas məqsədi senzuranın sadə bir sənətçinin işinə mane olmadığını, sistemin fəlsəfələrini və dövrün ruhunu əks etdirməyən / mənimsəməyən sənətçilərin sistem xaricində tutulmaq istənmələrini aydınlaşdırmaqdır. burada kommunist ideologiyanı birbaşa –həm sənət əsərlərində həm də gündəlik həyatında tənqid etməyən rejissor olan andrey tarkovski'nin kommunist ideologiyanın bəsləndiyi materialist fəlsəfənin təməllərinə hücum və dini şəxsiyyətini ön plana çıxardığı üçün necə sistem xaricinə hətta ölkə xaricinə çıxmağa çalışıldığını görəcəyik.yazımızda əvvəlcə stalin sonrası yumşalma dövrü kinosu ümumi xəttləriylə araşdırılacaq sonra tarkovski'nin sənət həyatında bürokratiya ilə olan problemlərinə toxunulacaqdır.

yazımızda əvvəlcə tarkovski'nin müsahibələrini oxuduq. ancaq ölkə daxilində olduğu kimi xaricdə də tarkovski rusiya haqqındakı sualların üstündən keçmiş ya da heç bir problemin, senzuranın olmadığından bəhs etmişdir. bunun iki səbəbi var. birincisi tarkovski'nin hər nə olursa olsun ölkəsini çox sevməsi və əsla qərb qarşısında ölkəsini xəcalətli etməmək istəyidir. 1986-ci ildə tomas johnsona verdiyi müsahibədə; "bir pravoslav olaraq rusiyanı mənəvi evim sayıram. bir daha görməyəcək olsam da rusiyanı əsla qınamayacam. "demişdir. tarkovski'nin bu rusiya eşqi sürgünə məruz qalsa da ölənə qədər heç sarsılmamışdır. ikinci səbəbi isə kommunist hökumətin bir daha film çəkməsinə icazə verməmə ehtimalıdır. 1962-ci ildə patrick bureau'ya verdiyi müsahibədə; "bu aralar ssri kinosu böhran yaşayır? sualına; "qətiliklə yox. kinoteatrlar hər filmdə ağzına qədər dolur hətta kino salonu tapmaqda çətinlik çəkirik. " demişdir. halbuki öz filmləri həmişə ən pis salonlarda və az qala heç reklamı edilmədən səssiz sədasız viziona girir. aprel 1975-ci ildə gündəliyinə belə yazır tarkovski; "güzgü iki kinoteatrda göstərilir. dediklərinin heç bir sözünə belə inanmıram. nə bir afişa nə də bir reklam var ortada. "

“sənət iqtidarla qurulmaz, sənəti sənət edən sənətçidir.” desə də andrey rublev’in niyə rusiyada uzun illər göstərilmədiyini soruşulduğunda tarkovski səssiz qalmış və “bunun səbəbini mən də bilmirəm. ancaq vecimə də deyil. həqiqətən də açıqlamayacağım bir şey oldu amma mən də bilmirəm.” deməkdədir.
tarkovski xüsusilə xarici mətbuata bir şey müəyyən etməmək üçün çox səy sərf etmişdir. bəzi vaxtlar bürokratiya ilə arasındakı problemləri sezdirse də çox vaxt rus rəhbərliyini və kinomateqrafiyasını minnətlə anmışdır. filmləri nə qədər fərdi də olsa tarkovski bunların yaranmasını sosializmə ya da ən azından dövlət himayəsinə bağlamış və "sovetlər xaricində başqa bir yerdə çəkilməzdi, hələ görünüşə baxılsa əsl məqsədin maliyyə bir sərmayədən qazanc əldə etmək olduğu italiyada ya da bir çox qərb ölkəsində qətiliklə çəkə bilməzlərdi” demişdir.

tarkovski kimsəyə bir şey deməsə də gündəliyində bu zalım bürokratiyaya qan qusmuşdur. biz də işimizdə tarkovski'nin gündəliklərini təməl istinad nöqtəsi alaraq yola düşdük. bu çətinliyi gündəlikləri vasitəsilə aşdıq. gündəlikləri bu gün əlimizdə olmasaydı bir çox sual cavabsız qalacaqdı.

stalin sonrası thaw dövrü

- dövlət varsa azadlıq yoxdur. azadlıq olduğunda dövlət olmayacaq.
lenin, dövlət və inqilab

sovet kinosu 1930'lara qədər müxtəlif formlarla dövrünün ən maraqlı kinomatoqrafik konsepsiyasını yaratmışdı. ancaq 1928-ci ildən etibarən yeni sənət və kino siyasətində ideoloji senzura başladı. yeni sənət siyasəti həqiqiliyi rədd yeri jidanov'un inqilabçı romantizm dediyi qəsdli bir qurmacaya buraxdı. stalinci yeni sənət siyasəti sosial realizm adıyla partiya təbliğatına çevrilmiş və stalinin ölümünə qədər bu stalinist təzyiq davam etmişdir. ancaq bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təzyiq illərində hökumət kinoya bir təbliğat vasitəsi olaraq əhəmiyyət vermiş və əhəmiyyətli studiyalara köçürülən qaynaqlar sayəsində sovet kinosu inkişaf edərək böyük bir sənayeyə çevrilmişdir. sovet film sənayesini idarə edən dövlət təşkilatı goskino; yaradıcılığı yuxarıdan nəzarət edən, ədalətsiz qaynaq paylayan, yerli senzura tətbiq edən, hər şeyin başçılığını təşəbbüsünə olduğu bir quruluşa malikdir.

1956-cı ildə kommunist partiyasının 20-ci konqresində kruşçevin stalinin "şəxsiyyət kultu" nü yenməsindən sonra thaw siyasi və mədəni olan bütün sahələrdə başladı. sənətçilər sosialist həqiqəti rədd etmir, ona daha fərdi bir sima qazandırmaq istəyirdilər. tənqidçilər bu dövrdə liberal altmış qurşağının kinoya suveren olduğunu söyləyərlər. xüsusilə gənc və qabiliyyətli rejissorlar layihələri, stalinist sistemi dəyişdirməyə qərarlı bir rəhbərlik tərəfindən sürətlə qəbul edildikcə film istehsalı 1950-ci illərin başında ildə on filmdən az ikən, başdğndürücü bir sürətlə 1954-də qırxa və on ilin sonunda ildə yüz uzun metrajlı filmə yüksəldi. bununla birlikdə 1960lar, stalin rəhbərliyin basdırılan milli film ənənələrinin canlandırılmasına və yerli studiyaları yenidən açılmasına da şahid olacaqdı. andrey tarkovski 20. konqresdən sonrası üçün; "bəzi kino axınlarının kilid altında qalmış enerjiləri ancaq bu tarixdən sonra ortaya çıxmışdır. məsələn gerasimov axını, hər şeydən əvvəl həyatdakı həqiqəti axtarar. bu axının həddən çox təsiri, bir çox təqibçisi olmuşdur. özlərini yeni-yeni təsdiqləyən və modernmiş kimi görünən iki axın daha var. bunlar etdikləri işlərə 'poetik kino' deyirlər. mən də özümü poetik kino axınının içinə daxil edə bilərəm.” demişdir.

thaw dövrü filmlərində iki əhəmiyyətli mövzu ön plana çıxar: yetkinlik çağına gələn gənclər və döyüşün görkəmindən çox insan itkinlərinə fokuslanan revisyonist döyüş fikirləri. thaw dövründə əksəriyyət karyeralarının ən yaxşı işlərini görən yeni nəsil rejissorlar doğulmuşdur. köhnə nəsildən raizman və kalatozov xaricində ən təəccüblü yeni başlanğıcı xüsusilə xaricdə “lenin oktyabrda” (1937) kimi filmlərin olduqca mühafizəkar rejissoru mixail room etdi. tarkovski'nin də müəllimi olan room “bir ilin doqquz günündə” fəlsəfi müzakirələriylə 1960-cı illərin ruh halını tutaraq müasir mövzuları və problemləri gündəmə gətirdi.
lakin bu vəziyyət çox uzun sürməmiş, nisbi azadlıq sənətçilərin müxalif rəftarını müsbət qarşılamamışdır. andrey konçalovskinin “asiyanın xoşbəxtliyi” filmi sovet kollektivinin çətin həyatını izah edir. film, kommunizmin iqtisadi müvəffəqiyyətsizliyini aşkarca sərgilədiyi üçün 1967-ci ildə qadağan edilir. tarkovski'nin ikinci filmi andrei rublev və alexander askoldov'un klassiki komiser'den 1967-ci ildə qadağan edilməsiylə thaw dövrü rəsmi olaraq sona çatır. askoldov vəzifəsindən çıxarılır və birdə film çəkilməsinə icazə verilmir. filminin qadağan olunmasının səbəbi isə yəhudiləri kommunist qadın qəhrəmandan daha simpatik təqdim etməsi və kommunist qadın xarakterin portretinin mərhəmətsiz və narahat edici şəkildə təqdim edilməsidir.

bu filmlərin yüksəldilməsi sənaye içindəki yaradıcılığı da korlaşdırır. partiya və sənaye bürokratiyasının sənətçilər üzərindəki nəzarəti və senzura artar. 1960-cı illərin sonundan 1980-ci illərin əvvəlinə qədər davam edən durğunluq dövründə yüzdən çox uzunmetrajlı filmlər qadağan olunur. artıq durğunluq dövrü başlayır və gənc rejissorların inkişaf etdirdiyi yeni-realizm yerini pedaqoji realizmə buraxar. artıq rejissorlar tanınmış ədəbi klassikləri kinoya köçürərək aktual və siyasi olmayan mövzulara yönələrlər. ədəbi uyğunlaşdırmalar durğunluq dövründə rejissorlar arasında xeyli populyarlıq qazanır. müasir şəhər mövzularından və fərdin faciəsindən qaçan sənətçilər tarixdə və milli ənənədəki ortaq kökləri və ortaq yaddaşı axtarmağa başlayırlar.

tarkovski'nin bürokratiya ilə imtihanı
sənətçinin yaratma haqqını əlindən almanın üzrlü görülə biləcəyi bir şərt yoxdur.
andrey tarkovski, şersəl kino

tarkovski 1962-ci ildə ilk filmi ivan’s childhood ilə venesiyada qızıl aslan alaraq beynəlxalq bir şöhrətə qovuşdu. daha sonra 1966-cı ildə 15-ci əsrdə yaşamış rus ikona rəssamı olan andrei rublev'in həyatını mövzu alan film çəkdi. 1968-ci ildə xüsusi bir goskino komissiyası tərəfindən diqqət çəkici sənət əsəri olaraq xarakterizə edilən film kann ssri-ni təmsil etmək üzrə seçilmişdi. ancaq moskva hava limanında təyyarənin hərəkət etməsinə bir saat qalmış film təyyarədən endirildi və yerinə daha sonra da tarkovski'nin başına çox bəla olacaq rejissor olan bondarçuk'un filmi “müharibə və sülh” göndərildi. mərkəz komitəyə film haqqında rus əleyhdarı, tarix əleyhdarı müxalifətlərlə dolu bir film olduğu deyilmişdi. film altı il ərzində göstərilmədi.
tarkovski 3 sentyabr 1970-ci ildə gündəliyinə belə yazar; "əhəmiyyətli və gözəl olan işləyərkən azad olmaqdır, halbuki kinoda dövlətin icazəsi olmadan tək bir kvadrat belə çəkə bilməzsən. öz pulunu istifadə etsən belə bu oğurluq, ideoloji hücum ya da pozulma olaraq qəbul edilər." tarkovski altı il ərzində işsiz qalmışdır. 1969-cu ildə cannesdə və fransanın başqa yerlərində mükafat alan film nəhayət 1971-ci ildə nümayişə girir amma qəzetlərdə nümayişə dair heç bir elan yoxdur. şəhərdə tək bir afişa belə asılmamışdır. bu illərdə elm-fantastika filmi olan solaris'i çəkən rejissora yanvar 1972-ci ildə mərkəzi komitə mədəniyyət bölümü filmdə düzəldilməsini istədikləri uzun bir siyahı göndərir. tarkovski; "bunları nəzərə alsaq filmim tamamilə məhv olar. andrei rublev'den daha absurd olar. "demişdir.
tarkovski'yə göndərilən siyahıda komitə; tanrı və xristianlıq anlayışlarının filmdən çıxardılması, filmin daha sadə bir hekayəyə sahib olması, chrisin ətrafda şalvarsız gəzdiyi səhnənin kəsilməsi və filmin bağlı imiclərə sahib olmaması kimi 35 maddəlik bir tənqid diktə etmişdir.
tarkovski bu istəklərdən bəzilərini yerinə yetirmişdir. lakin komitə yenə razı qalmamış və bir neçə kəsinti daha istəmişdir. tarkovski gündəliyinə müqavimət göstərəcəyini yazsa da bu mümkün deyil. hirsini kimsəyə açıqlaya bilməyən sənətçi gündəliyinə danışar; "kino sənayemiz içində olduğumuz bu an əlbəttə ən bərbad vəziyyətini yaşayır. dövlət sırf pulu özü təmin etdiyi üçün yeni fikirləri tapdalayıb keçməkdə, yaradıcılıqdan məhrum, çanaq yalayıcı, ruhsuz bir palçığa bulayıb bir kənara atmaqdadır. “nə qədər sənətçi varsa o qədər çox üslub var. "deyən sənətçi dövlətin həqiqi sənətdən qorxduğunu, bunun da çox normal bir şey olduğunu söyləyər; "incəsənət insana aid olduğundan, bu onlar üçün ancaq pis bir şeydir, çünki onların tək məqsədi yaşayan hər şeyi, ən kiçik bir insaniyyəti, hər cür azadlıq arzusunu məhv etməkdir. müstəqilliyin hər cür əlamətini yox edib insanları heyvan səviyəsinə gətiməyənə kimi rahat olmayacaqlar.” tarkovski, romanov'un altı maddəlik yeni istəklərini rədd edir; lakin film olduğu kimi komitədən keçir. hər kəs bu vəziyyət qarşısında çaşqın qalır, əlbəttə tarkovski də ...

tarkovski bir neçə ay sonra feragat və aydınlıq gün adında iki ssenarini komitəyə verir. iki ssenari da beyenilmir və tarkovski'den aktual və uyğun bir film çəkməsi xahiş olunur. belə bir şeyi təbii ki etməyəcəkdir; "hamısı mənim ölkə üçün elmi və texnoloji tərəqqi də ehtiva edən yeni və əhəmiyyətli bir şey çəkməmi istəyirlər. onlara bunun mənim dəsti-xəttim olmadığını, mənim daha çox evimdə oturub insani problemlərlə məşğul olduğumu söylədim. "

tarkovski kino dairələrinin şüurlu şəkildə görməməzlikdən gəlmələrinə baxmayaraq avropadan gələn xəbərlər onu bir az olsun rahatlaşdırar; "öz mədəniyyətinə tamamilə yadsan, onun üçün heç bir şey etmədin deyirlər. amma avropada və ya hər hansı başqa bir yerdə ssri-də ən yaxşı rejissor kim deyə soruşulduğunda cavab; tarkovski olur. lakin burada tək söz edilmir. mən sanki yoxam, yaşamıram. "


bütün bu mənfi atmosferə baxmayaraq tarkovski ən poetik və ən fərdi filmi olan the mirrorunu çəkməyi bacarır. üstəlik filmi olduqca maraq görür. lakin elan edilən tarixdən iki həftə əvvəl nümayişə girən film ancaq iki kinoteatrda göstərilir. bu vaxt dostoyevskinin idiot romanını uyğunlaşdırmaq üçün rejissor komitəyə göndərdiyi mesajlara bir cavab ala bilmir.the mirror; cannes, qərbi almaniya və locarno'ya göndərilmir. moskva film festivalında göstərilmir. festivalın qonaqları rejissor michelangelo antonioni, əgər the mirror göstərilməsə dərhal oranı tərk edəcəyini söyləyir; uzun bir müddət göstərmək istəməzlər amma çarəsiz göstərirlər.

1976-ci ildə italyanlar ortaq bir layihə üçün tarkovski ilə işləmək istəyirlər. idiot isə hələ komitədən keçməmişdir. komitədə tarkovski'yə; "əgər italiyaya getmək istəyirsənsə goskino'ya qarşı öhdəçilikli olduğun bütün zərurətləri yerinə yetirməlisən."
yenə tarkovsky'ni xoşbəxt edən xaricdən gələn xəbərlərdir. andrei rublev dünyanın ən yaxşı yüz filmi arasına girmişdir.

idiot layihəsi goskino'da ilişib qalmışkən tarkovski uzun bir gözləyişin ardından 1979-cu ildə stalker'ı çəkir. tarkovski, film nümayişinə girmədən öncə 5 martda kinoteatrda aktyorluq üzrə nitq söyləyir. kqb-nin vəzifəli polkovniki də oradadır və irəlidə belə nitqlər söyləməməsi üçün tarkovski'ni xəbərdar edir. partiya komitəsinin adını hörmətsizcə ağzına almış və tənqidçilər haqqında ağzına gələni danışmışdır (!).the mirror hələ yox sayılır. italyanlar donatello mükafatı üçün the mirror filmini təklif edirlər, filmin qazanma ehtimalının yüksək olduğunu söyləyirlər; lakin komitə filmi bura da göndərmir. tarkovski gündəliyinə; "romada hər kəs şokdadı." yazacaq. the mirror nə ölkə daxilində nə də xaricdə festivala getmişdir.

eyni şeylər stalker'ı da gözləməkdədir. yermaş filmin çox gözəl olduğu və moskava festivalında göstəriləcəyi üçün cannes'a getməsini rədd edir. tarkovski bir dostundan stalker'ın da eynilə the mirror kimi heç bir reklam edilmədən üçüncü kateqoriya filmlər arasında göstəriləcəyini öyrənir. kommunist partiyası moskva komitəsi, mosfilm studiyasına filmlərinin zəif bədii dəyərini tənqid edən, yarı gizli bir məktub göndərir. tənqid olunan filmlər arasında stalker da vardır. tarkovski filmlərinə yönəldilən arqument həmişə eynidir; hər filmdə xalqın filmlərinə maraqsız olduğu deyilər. halbuki stalker ssri-də ticari baxımdan ən müvəffəqiyyətli altı film arasına girmişdir. ivan’s childhood xaric digər heç bir filmi sovet filmlərinin 60. il sərgisinə qoyulmamışdır. tarkovski üzərindəki təzyiq gün keçdikcə artmaqdadır. 1980-in mart ayında tarkovski rejissorlar arasında nitq söyləməyə məcbur qalır. nitqini engelsin "sənətçi öz fikirlərini nə qədər gizlədirsə yaratdığı sənət əsərinin dəyəri o qədər artar." sözü ilə bitirir. tarkovski'nin xalqı qışqırtdığı və provakasyon etmək istədiyi deyilər. hər hərəkəti artıq əleyhinə istifadə edilər. tarkovski ölkədə artıq istənməndiyini anlamışdır. bir il əvvəl gedə bilmədiyi cannes'a bu il daxil ola bilən stalker hər kəs tərəfindən bəyənilir və münsif xüsusi mükafatını alır. lakin ssri-də cannes'daki vəziyyəti sizov belə izah edir; "tam mənasıyla rəzalət idi. insanlar yarıda buraxıb çıxırdılar. "sizov'a bu hesabatı kimin verdiyi isə naməlumdur.
1981-ci ildə nəhayət italyanlar ilə ortaq layihə üçün italiyaya getməsinə icazə verilən tarkovski, mosfilm'in və komitənin təzyiqlərindən burada da xilas ola bilmir. ortaq istehsal üçün vəd edilən pul verilmir. tarkovski üçün yenə uzun gözləyiş müddətləri başlayacaq. arvadının italiyaya getməsinə də icazə verilmir; artıq rejissor üçün tam bir təcrid başlayır. film bütün mənfiliklərə baxmayaraq 1983-ci ildə tamamlanır. filmin rusiyada çəkilməsi planlaşdırılan səhnələrindən imtina edilir. filmlərin cannesdə göstərildiyində böyük bir əks-səda oyandırır və üç mükafat birdən alır. nostalghia hər kəsin dilindədir. amma ssri-nin festival jürisine göndərdiyi ad bondarçuk filmi qaralamaq üçün əlindən gələni edir. hər yerdə filmin əleyhinə danışır. tarkovski bu rəftarın goskino'nun rəsmi rəftarı olduğunu anlar; " bütün filmlərinin xaricə satılıb pul gətirdi. sovet kinosunun şöhrətini artırmağa çalışdım. filmlərim sovetlərdə heç mükafat almadı. sovet film festivallarında heç göstərilmədi. halbuki mən heç müxalif olmadım. iyirmi ildə yalnız beş film çəkməyimə icazə verildi. "

10 iyul 1984 çərşənbə axşamı günü milanoda təşkil etdiyi mətbuat konfransında sovetlər birliyinə döndüyü halda iş tapa bilməyəcəyini söyləyərək ssri-yə dönməmə qərarı aldığını açıqlayır. andrey tarkovski ömrünün son iki ilini da çox sevdiyi rusiya torpaqları xaricində keçirəcək. son filmi the sacrifice'ı isveçrədə çəkəcəkdir. 29 dekabr 1986-cı ildə parisdə dörd illik məcburi sürgün sona çatır və tarkovski ölür. sovet kinolarında qadağan edilən məşhur filmləri yenidən göstərilməyə başlanır. ölümündən sonra işlərini, filmlərini qeyd etmək və araşdırmaq üzrə ssri-də həm milli həm də beynəlxalq seminarlar təşkil edilir.

tərcümə etdi: filankəsli filankəs