105. rus ədəbiyyatı böyükdür, bunu hər kəs anlayır. rus ədəbiyyatının bizim ədəbiyyata, özəlliklə ədəbiyyata münasibətimizə təsiri danılmazdır. amma burada önəmli məqam var. onun haqqında heç danışılmır, ona görə də çox şey hazır həqiqət (şablon) kimi qəbul olunur.
ədəbbiyyata bir tekst kimi baxsaq, daha doğrusu ədəbbiyyatın çeşidli tesktlər arasında (kontekstdə) yerini görməyə çalışsaq, maraqlı görüntü yaranır. tekstlər müxtəlif olur: qəzet tekstləri, məhkəmə tekstləri, parlament tekstləri, elmi və fəlsəfi tekstlər və s. bədii tekst (ədəbiyyat) bunlardan yalnız biridir. rus ədəbiyyatının böyüklüyü, amma eyni zamanda həm də problemi ondadır ki, o, tekstlər arasında sadəcə biri deyil, birincisidir.
rusiya'da bədii ədəbiyyat başqa tekstlərdən öncə yarandı, böyüdü, gücləndi. rusiya'da qəzetlərin, məhkəmələrin, yerli özünü-idarəetmənin, parlamentin, elmin, fəlsəfənin və s. olmadığı bir vaxtda dünyanı, ölkəni, təbiəti və s. anlamaq üçün yalnız bədii tekst yararlı ola bildi.
"birinci nikolay puşkin'in şəxsi senzoru olub" deyimi var. həqiqətən də elə olub. birinci nikolay puşkin'in əsərlərini diqqətlə (siyasi maraqla) oxuyurdu və bəyənmədiyiklərini qadağan edə bilirdi. niyə? başqa nə oxuyacaqdı ki? ya da, ikinci aleksandr təhkimçilik hüququnu ləğv edəndə turgenyev'in əsərlərinin təsiri altında olub, deyirlər. bədii tekstə görə siyasi qərar vermək? niyə? cavab üzdədir - oxunası başqa tekst olmayıb. nə qəzet vardı, nə parlament, nə məhkəmə nə s. ictimai rəyə ancaq bədii ədəbiyyat təsir edə bilirdi.
поэт в россии - больше, чем поэт.
в ней суждено поэтами рождаться
лишь тем, в ком бродит гордый дух гражданства,
кому уюта нет, покоя нет. (şair yevqeniy yevtuşenko'nun sözləridir)
deyir, rusiya'da şair olmaq üçün adamda gərək vətəndaşlığın qürurlu ruhu olsun. üstəlik, həmin adamın heç bir rahatlığı olmasın. niyə? ədəbiyyat nədən belə əzablı bir iş olsun ki? niyə şair, istedadı varsa, yalnız təbiətdən, ya da sevgidən yazmasın? niyə toplumdakı ədalətsizlikdən yazmayan şairlər və nasirlər qınanılır? cavab yenə üzdədir - sistem problemidir. rusiya'da, başqa tekstlərin olmadığı, ya da çox zəif olduğu dönəmdə, bədii ədəbiyyat hər şeyi izah etməyə, hər şeyə məna verməyə, hətta dəyərləri təyin etməyə girişdi.
şekspir "altıncı henri" əsərində qəhrəmanlardan birinin diliylə "hakimiyyətə gələndə, görməli olduğumuz ilk iş - hüquqşünasların hamısını öldürmək olmalıdır" yazanda, ingiltərə'də hüquqşünaslara və hüquq peşəsinə qarşı heç bir mənfi münasibət oyatmadı. çünki, şekspir bu sözləri yazana qədər, ingiltərə'də güclü məhkəmə hakimiyyəti və böyük həcmdə məhkəmə tesktləri çoxdan yaranmışdı. şekspir'in bu sözləri bədii bəlağətdən başqa bir nəsə ola bilmədi. kafka məhkəmə prosesində ədalətsizliyi bədii dildə təsvir edəndə, məhkəmələri hörmətdən salmış olmadı. çünki, məhkəmə hakimiyyəti və məhkəmə tekstləri "proses" romanından xeyli öncə yarana və güclənə bilmişdi.
rusiya'da belə olmadı. orada tolstoy "dirilmə", ya da dostoyevskiy "cinayət və cəza" əsərində məhkəmədəki ədalətsizliyi bədii dildə təsvir edəndə, məhkəməyə hörmətin, bir prinsip (dəyər) olaraq, formalaşmasını əngəlləmiş oldu. çünki, rusiya'da məhkəmə hakimiyyəti olmayıb.
klassik rus ədəbiyyatının aktuallığı ondadır ki, rusiya'da bugün də nə məhkəmə var, nə parlament, nə qəzet, nə fəlsəfə nə s. rus ədəbiyyatı bütün tekstləri öz altına aldı və başqa tekstlərin inkişafına imkan vermədi. bugünün özündə belə, rusiya'da sərbəst qəzet, fəlsəfə, siyasət dili (tekstləri) yarana bilməyib (ya da çox zəifdir). siyasətçiləri, jurnalistləri, filosofları, tarixçiləri və s. bədii ədəbiyyata tez-tez istinad edirlər, danışıqlarında məcazlardan, mübaliğələrdən və başqa bədii üsullardan çox istinad edirlər. tənqidi düşüncənin inkişafına mane olan amillərdən biri də budur. odur ki, rus ədəbiyyatının böyüklüyünə heyran olanda, onun mənfi yan təsirlərini də unutmayaq. təbii ki, bunun səbəbi ədəbiyyatın özündə deyil və yazarların böyüklüyünü şübhə altına almır. sistem problemidir.
p.s. yuxarıda yazdığım problemlərin hamısı (miqyasına uyğun) bizim toplumda da var.