10. dostoyevskinin sonralar freud və nietzsche kimi onlarla əjdahaların belə tərifləyib bitirə bilmədiyi bir şey, bir qələm, bir varlıq olmasının əsaslı faktlarından biri olan əsərdir. dövr etibarı ilə belə psixoloji təhlillər, bu qədər təfərrüatlı "vurğular" necə olunabilərdi axı? -deyə sonralar və günümüzə qədər, hələ indidə bir çox qələm üstadlarını düşündürmüş, düşündürən və elə düşündürəcək də olan masterpiece. rus və eləcədə yer altı ədəbiyyatının bir növ dünya üzrə təmsili. dostoyevskinin xarakter işləyiş tərzi və üsulları haqqında da oxuyucuya ən konkret fikirləri verəbiləcək əsərdir eyni zamanda. adətən hər bir xarakteri, güclü bir kommunizm tənqidi olan əsərdə fərqli bir idealogiyanı və rəngi təmsil edir.

əlbəttə çoxları kimi mənim üçündə bu əsərdə hər bir xarakterin ayrı yeri var. raskolnikovun bit və napoleonlar olaraq iki yerə ayırdığı insanlığın heç bir tərəfinə tam oturabilməməsi onun öz nəzəriyyəsini çürüdməyə bəs idi. onun nə bir bit qədər lazımsız və axmaq, nədə bir napoleon qədər soyuqqanlı olmaması öz nəzəriyyəsində, öz məqaləsində yer tapabilməyişinin kədəri və iztirabı idi tək cəzası. bir napoleon olmadığını anladı, amma çox gümanki olabiləcək ən çətin yoldan bunu anlamaq məcburiyyətində qaldı. bundan başqa doğurdanda porfiri rus bicliyini və hiygələrliyinin bir sembolizmidir. əsərdə raskolnikovu bir kənara qoysaq, mənim ən sevdiyim və deyəsən eyni dərəcədə olmasada bir o qədərdə sevmədiyim iki xarakter: porfiri və svidriqaylovdur bu əsərdə, nə lujindən iki xarakter qədər iyrənə bildim, nədə ki razumxini o qədər sevə bildim..

--spoiler--

axı porfiri ilə raskolnikovun dialoqları və söhbətləri keçən səyfələrdə o həyəcan tərləri tökməmiş, porfirinin rodyanı axrıncı ziyarətində onun əvvəl tamam başqa məqsədlə danışırmış və üzürxaqlıq edirmiş kimi görünməsi, sonrasında isə müəyyən vurğuları edərək sözü "bu mikolkanın işi deyil!" ə gətirib çıxarması; rodya ona sual edəndə ki -yaxşı.. bəs onda kim öldürüb? -necə yəni kim öldürüb? siz öldürmüsünüz rodion romanıç! kimi bu bütün əsər boyu söz oyunlarından və istintaq hiylələrindən təngə gətirmiş zalımın sözünün üstündə durduğu kimi belə qətiyyət və açıqlıq ilə bunu dilə gətirməsi belə səssiz keçən sətirlərin bir anda adrenalin partlayışına çevrilməsi zamanı kitabı (mənim kimi) bağlayıb bir qədər nəfəs alınması ehtiyacı hiss etməyən kəs doğurdanda bu kitabı, bu əsəri yaşayabilibmi?

--spoiler--

bəs axı əsərdə hansı rəngi təmsil etdiyini anlamaq ən çətin olan və eyni zamanda ən konkret xaraktera sahib, ən net çizgini qoymuş olan bu hebefil svidriqaylov? onun şəhvət düşkünlüyü, arvadbazlığı, çətinbaz və hiygələr ama bir o qədərdə mənalı olan görüş və nəzəriyyələri ilə nə anlatmağa çalışırdı bizə dostoyevski? sonyaya olan sonsuz məhəbbəti.. axı bu ölümdən qorxan bu qoca yaşlı cavan sadəcə məsələ dunya və sevgisi olandamı belə cürət edəbildi ölümə meydan oxumağa?

--spoiler--

o arkadiya ivanoviçin öz evində sonya ilə keçən təqribi 10 səhifə.. tapança yerə atıldıqdan sonra keçən o dialoq..
dunya yalvara-yalvara dedi:
- burax məni!
svidriqaylov diksindi: indi dunya "sən" sözünü bayaqki kimi ifadə etməmişdi. svidriqaylov astadan soruşdu:
- deməli, sevmirsən?
dunya başının işarəsilə "yox cavabı verdi
svidriqaylov ümidsiz bir halda pıçıldadı:
- sevədə...bilməzsən?.. heç?
-heç!

--spoiler--
və ardından o məlum, altında min bir mətin altı olan o səhnə, o dialoq, o sitat..
" soruşsalar, de ki, amerikaya getdi."

və nəhayət bu oxucuya aylar sonra belə olsa xarırlandığı halda rahatlıqla depresiyanı, kədəri və iztirabı hiss etdirə bilən bu əsərdə şəxsən mənə hələdə biri "aydın" iki məsələ qaranlıq qalmışdır. bəli mikolka və svidriqaylovun o 5 yaşlı uşaq qarabasması.. oxuduğum kitablar məni birçox fərqli-fərqli hisslər diyarına qərq etməyə qadir olmuşdur, qarabasmanın olduğu sətirləri oxuyarken və sonrasında keçirdiyim hisslər ifadə olunması hərhalda ən mümkünsüzlərdən biridir.. bu barədə hərhansı görüşləri olan hərkəs məmnuniyyətlə yaşıllandıra bilər. son olaraq hələdə oxumamısınızsa, bu dəyqə tapın başlayın. kitabın həcmi isə sizi aldatmasın, o ağır və iri həcimli səyfələr, sətirlərin bu qədər asanlıqla sizi sürükləməsi elə özüdə dostoyevskinin qələmlərinin bir başqa möcüzəsidir. bir ara gəlib imla filan editi elərəm, bu sözlükdə ilk entry im nə olsun deyə düşünərkən hardan əsdi ağlıma heç özümdə bilmədim..