24. “dövlət” sözünün ərəb dilindən keçib dilimizə.tərcümədə “tədavüldə olan”,”əldən ələ keçən” mənasını verir.bundan əlavə “dövlət” həm də müharibədən əldə edilən qazanc,mal-mülk mənasına da gəlir(maraqlıdır ki,indi də biz mal-mülk əvəzinə dövlət sözünü işlədirik.məsələn,dövlətli adam).bu əslində şərq düşüncəsində dövlətin hansı yeri tutduğunu bizə göstərməkdədir.şərq insanının fikrincə dövlət kiminsə malı-mülküdür.o harun ər-rəşidin,çingizin,teymurləngin dövlətidir(mal-mülküdür).eyni zamanda orda yaşayan insanlar da onun dövlətidir.bundan başqa,dövlət tədavüldə olan şeydi şərq insanının düşüncəsinə görə,o hər zaman başqasının da ola bilər,bir əldən digər ələ keçə bilər-əməvidən abbasiyə,abbasidən hülaküyə,osmana və s.
avropa dillərində isə dövlətə fərqli-fərqli adlar verirlər.ingilislər state,fransızlar etat,ispanlar estato,italyanlar stato kimi tələffüz edirlər.bütün bu adların kökü “stat” sözündəndi.latınca duran,dayanan,sabit mənasına gəlir(substansiya-altında dayanan,kökündə duran).yəni avropa insanının fikrinə görə dövlət əldən-ələ keçən deyil;dayanmış,durmuş bir şeydi.bir ərazi onda dövlət sayılır ki,o artıq əldən ələ keçmir,”stat” olur,dayanmış olur(burda məqsədim kiminsə düz,kiminsə səhv elədiyini izah eləmək deyil.sadəcə fərqləri göstərmək istədim).
dövlət ilk əvvəl siyasi asossasiyadır.o,heç bir daha böyük qurumun içinə daxil edilə bilməz(ondan asılı ola bilməz),edilərsə artıq suveren dövlət deyil.dövlət hər hansı bir millət deyil.əksinə dövlətin daxilində bir neçə millət yaşayır adətən.dövlət idarə edənlərlə idarə olunanların varlığını məcburi edir.o yerdə dövlətdən danışmaq olar ki,orada idarə edənlərlə idarə olunanlar olsunlar.
bu xüsusiyyətinə görə dövlət həm də cəmiyyətdən fərqlənir.çünki,cəmiyyətdə də hər hansı idarə edən və idarə olunan şəxslər olmur(olmamalıdır.sivil cəmiyyət dediyimiz şey də məhz bunu ehtiva edir.cəmiyyət siyasətdən kənar olmalıdır.amma,bu yalnız nəzəriyyədə belədir.bunu real həyatda təşkil etmək hələ ki,qeyri mümkün görünür).cəmiyyət dövlətdən əvvəl var olub və dövlət adlanan siyasi qurum cəmiyyətin bazisi üstündə meydana gəlib.
tarixin ilk dövrlərində insanların bir qismi hər hansı işi həyata keçirmək üçün(bu adətən ya ov etmək ya da təbiət hadisələrindən qorunmaq olurdu) birlikdə hərəkət etmək məcburiyyəti hiss edirdilər.cəmiyyətin kökləri məhz bu qruplara qədər gedib çıxır.bu cür qruplaşmalarda adətən ağsaqqalların müəyyən hakimiyyəti var idi.çünki,ağsaqqalların ov etmək,yığıcılıqla məşğul olmaq və s. sahələrdə təcrübəsi çox olurdu və bu təcrübəni onlar gənclərə ötürürdülər.bu kiçik qruplarda bu cür bəsit hakimiyyət formasının yaranması gələcəkdə yaranacaq dövlətlərin bəlkə də ilk izləridir.demək ki,dövlətin ancaq cəmiyyət olarsa yaşaya bilər.cəmiyyət isə indi olmasa da tarixin müəyyən dövrlərində dövlət olmadan da yaşaya bilib.
dövlətin varlığını şərtləndirən bir neçə cəhət var ki,onlar olmasa heç bir halda dövlətdən söhbət gedə bilməz.dövlətin varlığının birinci şərti onun teritoriallığıdır.yəni,istənilən dövlət yer kürəsinin hər hansı bir ərazisini zəbt edir.ərazisi olmayan dövlət yoxdur.dövlətin ərazisi onun sərhədləri ilə müəyyən olunur.
dövlətin varlığını şərtləndirən digər cəhəti onun suverenliyidir.suverenlik dilimizə hakimiyyət kimi tərcümə olunur bəzən.bu bəzən belədir.suverenlik anlayışı hakimiyyət anlayışından daha böyük mənanı ifadə edir.məsələn,hər hansı dövlətdə prezidentin hakimiyyətdə olması onun suveren olması mənasına gəlmir.çünki,o da hakimiyyəti xalqdan alır(ən azı nəzəri olaraq) və xalqa tabedir,çünki onu xalq seçir.bu misaldan da göründüyü kimi,suverenlik elə bir hakimiyyətdir ki,onnan daha bir üstün,daha güclü bir hakimiyyət olmasın.məsələn,hər hansı şirkətdə bir işçi öz şöbə müdirinə tabedir.buradakı müdir suveren deyil,çünki o da kiməsə hesabat verir,kiməsə tabedir.azərbaycanda hakimiyyətin mənbəyi xalqdır və xalq heç bir daha böyük qüvvəyə tabe deyil.ancaq müxtəlif siyasi sistemlərdə fərqli hallar ola bilər.məsələn,böyük britaniya monarxiyadır və suverenlik xalqa deyil krala və ya kraliçaya məxsusdur.yəni,kral və ya kraliça özündən daha böyük heç bir qüvvəyə tabe deyil.
burada problem yaradan digər məsələ federativ dövlətlərlə bağlı meydana çıxır.belə ki,federativ dövlətlərin subyektləri olan dövlətlər də dövlətdirlər.məsələn,abş-ın kaloforniya ştatı da özlüyündə dövlətdir.amma,kaliforniya yalnız teritorial dövlətdir,suveren dövlət deyil.çünki,kaliforniyanın tabe olduğu daha üstün bir güc var.
dövlət ilə bağlı səhv başa düşülən digər məqam millət anlayışı ilə bağlıdır.millət bir kökdən gələn,eyni adətlərə,eyni dəyərlərə malik insanlar topluluğudur.dünya dövlətlərinin çox az qismi yalnız bir millətdən təşkil olunub.məsələn,yaponiya,cənubi koreya kimi.bu dövlətlərdə də yalnız bir millət deyil.məsələn,yaponiyada yaponlar əhalinin 98,5%-ni təşkil edirlər.yenə də 1,5% digər millətlərdəndir.