4. kainat ve zamanın gerçekliyi bizim ağıl ve duyğularımızla başa düşüle bilecek şey olub olmadığı her zaman mübahise mövzusu olmuşdur. elmde bu mövzunun tarixi inkişaf merheleleri olmuşdur. qerb medeniyyetinde 1700-cü illerde nyuton sayesinde başlayan elmi inqilab ile kainatın ağıl ile anlaşılabilir ve kainatın mahiyyetinin sistemli bir şekilde açıqlaya bileceyimiz bir dünya görüşü mövcud olmağa başladı. birinci dünya müharibesinin sonuna qeder her hansı bir tehsilli ferdin kainatın nece işlediyini anlaya bileceyi ve açıqlaya bileceyi fikri qebul görürdü. bu elm dünyasındakı bir sonraki dahi eynşteynin ortaya çıxmasına qeder davam eledi. eynşteynin nisbilik nezeriyyesi ile zaman ve mekan, madde ve enerji haqqındaki en temel qebul görmüş fikirlere ve elmi heqiqetlere böyük bir zerbe vurdu. meselen işıq süretine yaxın bir süretde hereket edib 10 il sonra geri döndüyümüzde, biz 10 il yaşlanmış olsaq da dünyadakı her şeyin 100 il yaşlandığını nece açıqlayacağıq? bu artıq insanın ağlına ve duyğularına güvene bilmeyeceyi menasına gelirdi.
eynşteynle beraber kainatın eslinde bizim ağıl ve duyğularımızla anladıqlarımızdan tamamile müsteqil olduğu ve bize doğuşdan qoyulan serhedlerle (duyğularımız, gözlerimiz vs) tam olaraq açıqlaya bilmeyeceyimiz ortaya çıxdı. elme baxışımız ve güvenimiz son yüz ilde elmin yeni sahelerinin ortaya çıxması ile bir neçe defe deyişdi. teorik paradoksların ortaya çıxması ile de rasyonallığın en möhkem qalası olan riyaziyyatın rasyonallığı da sarsıldı. eger riyaziyyatın temelleri özlüyünde ziddiyet ehtiva ede bilirse o zaman artıq heç bir şeye güvene bilmeyeceyimiz ortaya çıxır. bu sebeble artıq elmle açıqlana bilmeyen bezi mövzuların analitik felsefe ile seyrelderek, parça-parça hisselere bölerek, her hissenin zamanla açıqlamasını ve elmi izahını vermeye başladıq. bu elmi açıqlamalar, ferziyyeler, nezereiyeler, teorem ve isbatlar artıq ayrı-ayrı ferdlerin tek başına emeyi deyil kumilativ ağlın mehsulu olmağa başladı. ayrı ayrı ferdlerin kainatın irrasionallığını açıqlamaqda çetinlik çekdiyi bir yerde kumilativ elmin, ferdlerin her bir parçanı ayrı şekilde birleşdirerek irrasionallığı açıqlamağı daha rahat bir şekilde ede bildiyi ortaya çıxır. indiki zamanda elmin açıqladığı saheler bizim irrasional kimi gördüyümüz şeylerin universal rassionallıq müstevisinde anlatmaqdır. belke de qerbde artıq ayrı ayrı ferdlere irrasional ve açıqlana bilmez kimi görünen şeylerin toplu, kumilativ ağılla, şerqin topluluqdan elde edilen mistik yükselme, toplu ayinlerde varılan seviyye, bu seviyyelerde mistisizmi anlama bacarığı eyni şekilde qerbin rasional elminde de irrasionallığı, kainatı ve zamanı anlama ve açıqlamaya vasite ola biler. bir şekilde bu iki dünya görüşünü bir biri ile harmoniya şeklinde birleşdirile bilinse yeqin ki, daha başqa elmi sahelerin tapılması ve açıqlaması yarana biler.