3. həddindən artıq şişirdildiyini düşündüyüm və haqqında bir-iki kəlmə yazmaq istədiyim məsələ.
bütün cənubi qafqaz ölkələrində sorğu keçirilmişdi ki, dövlətin sizə valideyn kimi yoxsa işəgötürən/işverən kimi rəftar etməsini istəyərsiniz. azərbaycan, gürcüstan, ermənistan əhalisi arasında sadəcə azərbaycanlılar bildirmişdilər ki dövlətin bizə valideyn kimi rəftar etməyini istəyirik. mənbə: https://caucasusbarometer.org/en/cb2013az/GOVTROL/
bu bilirsiz nə deməkdir? valideyn uşağını sevməlidir ancaq uşaq valideyninin gücünü sorğulaya bilməz. digər halda isə, işəgötürən işçini sevməyə məcbur deyil ancaq işçini işdə saxlamaq istəyirsə ona hörmət etməyi, insan kimi davranmağı bacarmalıdır, əks halda işçi səni sorğulaya bilər.
insanlara olan sevgiyə gəldikdə isə, əslində fərd olaraq sadəcə öz ailəvi, sənə yaxın adamları dəyişən dərəcələrdə həqiqi mənada sevə bilərsən. yad adamlara sevgi bəsləmək zad gülünc səslənir həm də ki indiki zəmanədə çox süni səslənir. şirkətlərin işçi cəlb eləmək üçün soxuşdurduğu "biz şirkət yox, böyük bir ailəyik" kimi reklamlara oxşuyur bu gəlin bir-birimizi xalq olaraq sevək misalı. fərq orasındadır ki, ikincisini şirkətlər yox dövlət şəxsi maraqları boğub, onları ümumi maraqlara tabe etmək istəyəndə soxuşdurur fərdlərə. əksinə, insanlar bir-birinin işinə qarışmadığı, qanunların pozulmadığı, insanlar arasında ümumi güvən olduğu təqdirdə süni ümumbəşəri sevgiyə ehtiyac da yoxdur.
ümumi güvən necə formalaşır? məmuruva güvənirsən ki, rüşvət almayacaq çünki bilirsən ki, rüşvət alsa məmuru işindən edəcək güclü məhkəmə sistemi var, ona görə yox ki məmuruvu sevirsən. növbə gözləyərkən arxadakı yad adama güvənirsən ki, növbəni pozmayacaq, çünki o adam bilir ki, növbəni pozsa sabah başqası da növbəni pozacaq və bu nəticə olaraq uzun müddət ərzində hərkəsə zərər vuracaq.
şəxsi mənafeyi güdmək probleminə gəldikdə isə, yenə insanlar arasında keçirilmiş sorğulara baxsaz, yad adamlara olan ümumi güvən individualist və kapitalist ölkələrdə daha çoxdur, nəinki bizim kimi mühafizəkar və kollektivist cəmiyyətlərdə. mənbə: https://ourworldindata.org/trust
o ki qaldı azərbaycanlıların bir-birindən pula görə və ya başqa birşeyə görə istifadə etməsinə. bunun səbəbi rüşvət və korrupsiyanın yaratdığı sosial-iqtisadi sistemdir ki, insanların artıq pul qazanmaq üçün hər fürsətə əl atmasına məcbur edir. sabah get norveçdə korrupsiyalaşmış sistem qur, orda camaat bizdəkilərdən betər bir-birinin quyusunu qazacaq. 10 əsr əvvəl orda vikinqlər bir-birini baltalayanda müsəlman ölkələrində az-çox mədəniyyəti təbliğ edən bir sistem var idi.
insan öz təbiəti ucbatından öz maraqlarını güdməyə məcburdur nəinki ümumi maraqları. insan təbiətini dana bilməzsən amma elə bir sistem yarada bilərsən ki, orda insanlar həm öz maraqlarını güdsünlər, həm də bunu edərkən başqalarının hüquq və azadlıqlarına müdaxilə eləməsinlər. bu sistemi yaratmaq da ki çox çətin bir məsələdir. nəzərə alaq ki insanoğlu tarixin 99.9%ı ərzində korrupsiyanın normal bir vərdiş olduğu sistemlərdə yaşayıb. çətin olduğuna görə dünyada bunu həqiqi etməyi bacaran sadəcə bir neçə cəmiyyət var və qalan cəmiyyətlər hələ də bilmirlər bu insan təbiətini danaraq sevgiyə dayanan bir sistem yaratsınlar yoxsa elə həmin bataqlıqda sürünməyə davam etsinlər.
insanların şəxsi maraqlarını (təbiətini) boğub, ümumi maraqlara tabe etmək istəyən totalitar sistemlərin də hansı vəziyyətə gəlib çıxdığını yaxşı bilirik. (bax: sovet ittifaqı)

(bax: gulag)