1. Azərbaycanlı dilinin izahlı lüğətinə görə "OL" əvəzliyi “O” işarə əvəzliyinin klassik dildə işlədilən formasıdır Və şairlərin yaradıcılığına fikir versək görərik ki, orta əsrlərdəki şairlərin əsərlərində demək olar ki, "o" işarə əvəzliyinə rast gəlinmir və onun yerinə ya "ol" ya da "an" əvəzliyini istifadə etmişlər."an" sözünə həmçinin "o" mənasında fars şairlərinin də əsərlərində rast gəlinir.Ancaq 20-ci əsrin əvvəllərinə doğru gəldikcə artıq "o" və "ol" sözlərinin eynizamanLI OLARAQ işlənməsinə rast gəliRiK. Müasir azərbaycan ədəbiyyatında isə 20-ci əsrin ortalarından sonra iŞLƏNMƏSiNƏ nadir hallarda rast gəlinir. Mənim şəxsi hipotezimə görə, gələcəyə doğru gəldikcə ərəb və fars sözlərinin dilimizdə azalması ilə əlaqədar olaraq "ol" sözü o ilə əvəz olunub. ƏRəb və fars sözləri ilə işləndikdə şeir daha axıcı və poetik olur."o" işarə əvəzliyinin Əsasən türk sözlərilə işlənməsinə daha çox rast gəlinir.

Həmçinin Bəşir Əhmədovun Etimologiya lüğətində də "o" sözünün etimologiyası haqqında belə yazılır:
"Bu əvəzliyin mənası qədim hind dilində “başqası” deməkdir. Qədimdə bizdə ol, an formalarında işlədilib. Maraqlıdır ki, çox dillərdə işlədilir: ruslarda он (она, оно), farslarda u, bizdə o və s. formalarında mövcuddur."

Aşağıda şairlərdən tapdığım bəzi nümunələri təqdim edirəm:


nəsimi

Var bu cahandan özgə bizim bir cahanımız,
Surət bu aləm oldu bizə, ol məkanımız.

Kim ki, pərvanəsifət eşqə yaxılmaz nə bilir,
Ol nə bilsin özünü, bilmədi kim, nar nədir?



Adinədir qiyamət, ol gündədir nədamət,
Ol gündə həşr olisər, ol gündə macəradır.

Ol gündədir hesabın, həm rahətü əzabın,
Ol gündə həq qatında icmai-ənbiyadır.


Çün cüm’ə yövmi-dindir ərzü səmada həqdən,
Dinin itirmiş ol ki, adinədən cüdadır.

Ol müşriki-nəcisdir cüm’əyi qılmayan kim,
Qövlivü fe’li anın təqlid ilən riyadır.

Adinə həcci-əkbər hüccaca həqdən endi,
Ol bibəsər nə bilsin bu sirri kim, ə’madır.


Füzuli, Qəzəli-məcnundan parça

Ey, xoş ol günlər ki, mən həmraz idim canan ile,
Neməti-vəslin görüb, nazm çəkərdim can ilə.


Zövqdən dibaçə bağlandı kitabi-ömrümə,
Qoymadı dövran keçə övqatım ol ünvan ilə.

Ey Füzuli, əxtəri-bəxtim müsaid olmadı
Kim, olam bir dəm müqarin ol məhi-taban ilə.


Şah ismayıl xətai

Çün ğəmi-eşqində ölməkdir həyati-cavidan,
Həq bilür ölmək degil оl , eyni-rahətdir mana.


Mirzə Şəfi Vazeh

Xoş olsun ol könül, eşqə məkandır,
Var olsun ol fikir, eşqə həyandır.

Susuz çeşməyə bənzər ol ürək kim,
Nə eşqin dərdini, nə qəm duyandır.


Məhəmməd Hadi

Xanəbərduş eylədin zülfün kimi aşüftəni,
Qıldı dil cəmiyyətin məhv ol bəlalı gözlərin.


Mirzə Ələkbər Sabir

Ol gən ki, adaxladız, utandım,
Olandı, dediz, ərin inandım,
Ər böylə olurmuş?! indi qandım;
Xandostu amandı, qoyma, gəldi!
Kirdarı yamandı, qoyma, gəldi!


Seyid Əzim Şirvani


xoş ol zaman kı, yar mənə həmzəban idi,
Bəzmim cəmali-yar ilə rəşki-cinan idi,
Sultan idim ki, hər yana hökmüm rəvan idi,
Dövlət qulam idi mənə, bəxtim cəvan idi,
Cani-həzinə həmdəmü arami-can idi;
Dəmlər o dəmlər idi, zaman ol zaman idi.

Könlüm o mahdən açılırdı kərəm görüb,
Mehrin ziyadə, cövrü cəfasını kəm görüb.
Ol gül mənə açıldığını dəmbədəm görüb,
Bəzmi-visalda özünü möhtərəm görüb,
Rəşk ilə qönçə tək dili-bədxah qan idi;
Dəmlər o dəmlər idi, zaman ol zaman idi.

Seyyid, o gün olurmu genə səhri-bağdə
Xünəm görüb şüküfte güli-növbahanmı?


Salman Mümtaz

O gün millət ki əltafı olub şövkətli sultanın,
Hilalın haləsi qılsın əhatə türk övtanın.

Əliağa Vahid

Demə: səhər gülə oxşar, qara gecə mişkə,
О ətrü rəngdə mey tap, bu zara badə gətir!

Behiştin arxına, Xaqani, ehtiyacın yox,
Behişt ürəkdi, dur ol cuybarə, badə gətir!

O yerdə ki, açılır söz sənin fərağından,
Görərsən, ordakı evlər tamam virandır.

Rumidə və Hafizdə görərsiniz ki, fars dilində "o" əvəzinə "an" əvəzliyi istifadə olunur :

Cəlaləddin Rumi

An kəs ki to-ra nəfəs konəd o tənha,
tənha naghpzarəd-ət miyan-e suəda

Tərcümə:
O kəs ki, sənə tənha olduqda kömək etdi,
Çətin zamanlarında onu tərk etmə.


An suəda-ha ki gərgeh gəştənd o-fəna
çün mahi-yaxan bır-amədənd əz tək-i-Ab

Tərcümə:
Bunlar dərin ehtiraslar idi suda boğuldu, öldü
Sanki balıq idi dalğanın içindən, dənizə sıçradı


Hafiz Şirazi

əgər an türk-i şirazi bə dəst arəd dil-i ma-ra,
bə xal-i hinduyəş bəxşəm səmərqənd-i buxara-ra.

Tərcümə:
əgər o şirazlı türk gözəli mənim qəlbimi ələ alsa,
mən onun hindu xalına səmərqəndi və buxaranı qurban verərəm.


Qeyd.
ruminin qəzəli ingilis dilindən tərcümə olunduğuna görə ola bilər ki, mənada dəyişiklik olsun. Həmçinin diqqətlə fikir versəniz görərsiniz ki, Nəsimidən Vahidə kimi "ol" əvəzliyi tədricən "o" ilə əvəz olunur. Vahidin elə qəzəlləri var ki, ümumiyyətlə "ol" istifadə olunmayıb, ancaq "o" istifadə olunub. şEiRLƏRDƏ "OL" , "AN" VƏ "O" SÖZLƏRi QALINLAŞDIRILMIŞ (BOLD ŞƏKiLDƏ VERiLMiŞDiR)

mənbə.
http://www.khamush.com/persian/
https://az.wikisource.org/wiki/Qurban_olum_o_g%C3%B6zl%C9%99r%C9%99_kim,_g%C3%B6rd%C3%BC_yar%C4%B1m%C4%B1
https://az.wikisource.org/wiki/B%C9%99layi-e%C5%9Fq%C9%99_d%C3%BC%C5%9Fd%C3%BCrt,_ey_b%C3%BCti-mehpar%C9%99,_s%C9%99br_eyl%C9%99
https://az.wikisource.org/wiki/Xo%C5%9F_olsun_ol_k%C3%B6n%C3%BCl,_e%C5%9Fq%C9%99_m%C9%99kand%C4%B1r
https://az.wikisource.org/wiki/H%C9%99disi-t%C3%B6vb%C9%99ni_at_bir_k%C9%99nara,_bad%C9%99_g%C9%99tir!
https://az.wikisource.org/wiki/N%C9%99_af%C9%99t_olmusan,_%C9%99n_x%C4%B1rda_d%C9%99rdin_hicrand%C4%B1r
https://az.wikisource.org/wiki/%C3%96y%C3%BCn,_mill%C9%99t!
ŞAH iSMAYIL XƏTAi ƏSƏRLƏRi, 2005
iMADƏDDiN NƏSiMi SЕÇiLMiŞ ƏSƏRLƏri, 2-ci cild, 2004
MƏHƏMMƏD FÜZULi ƏSƏRLƏRi, ALTI CiLDDƏ, I CiLD, 2005
https://azerdict.com/az/izahli-luget/ol
https://obastan.com/az/dict/exp/word/31703-OL
https://www.azleks.az/az/online-dictionary/o
eTiMOLOGiYA lüğəti, Bəşir Əhmədov)