68. iranda olan hadisələrə yalnız bir (siyasi) aspektdə və zaman kəsiyi anlamında təkcə bugünün prizmasından baxmaq lazım deyil. ilk öncə, iqtisadi səbəbləri. iranın nüvə başlıqlarını əldə etmək istəyi, ki bunun nə qədər də siyasi məqsədlər üçün deyil, yalnız və yalnız iqtisadi və enerji sahəsində istifadə edəcəyini söyləsə də, qərbin, ələxsus da amerikanın sanksiyalarından özünü xilas edə bilmədi. sanksiyalar da öz növbəsində həm ölkə daxilində, həm də xaricində saysız hesabsız problemlər yaratdı. iran tüməni dollar qarşısında dəyər itirməyə başladı. bu da pulun alıcılıq qüvvəsinin azalmasına yol açır. nəticə olaraq, sıravı bir vətəndaşın 100 tümənlik alış-verişə hər keçən gün daha çox pul xərcləməyə məcbur edir. qısa müdddətdə mərkəzi bank dövriyyəyə çoxlu pul buraxmaqla vəziyyəti bəlkə də qurtara bilər, amma uzun vədədə bu hiperinflasiyadan və bankın boşalmasından başqa bir anlam kəsb eləmir. 2015-ci ildə (yanılmıramsa) nüvə razılaşmasına nail ola bildilər. uran zənginləşdirilməsi (atomun əldə edilməsi üçün əsas xammal) müəyyən şərtlər altında donduruldu və ya vaz geçildi. iran da öz növbəsində üzərinə müəyyən öhdəliklər götürmüşdü. Bu prosesdə ən böyük rolu iran tərəfindən xarici işlər naziri cavad zərifin müstəsna xidmətləri danılmazdır. amerika siyasi məktəbi qarşısında günümüzdə iranın bəlkə də ən güclü fiqurlarından biridir. paralel dünyada iran iqtisadi sankisalardan çıxmaq üçün beynəlxalq arenada dollardan imtina etməyə çalışdı. Necə? hamıya məlum olan məhşur rza zərrab hadisəsi. türkiyə iranla olan ticari anlatşmalarını dollar əsaslı deyil, qızıl üzərindən aparmağa cəhd elədilər. xəyali banklar və xəyali şirkətlər (offshore) üzərindən bütün proseslər həyata keçirildi. natural təsərrüfatın modern nümunəsi. hər kəs əlində olan əmtəəni qarşı tərəfin əmtəəsi ilə dəyişirdi. hər şey saat kimi işləyirdi ki, ta ki rza zərrabın amerikada bülbül kimi ötməyənə qədər.. sanksiyalar daha kəskinləşdi. bu dəfə hədəf neft-qaz sektoruna gəldi, iranın şah damarı. iran dünyada ən çox neft-qaz ehtiyatına sahib olan ölkələr sırasındadı (neftdə deyəsən 3 ya da 4). artıq kimsə irandan neft və ya qaz alsa ona da sanksiya tətbiq olunacaq. iranın müttəffiqləri kimdi? hindistan, çin, rusiya. və bu ölkələr də amerikayla iqtisadi və siyasi sahələrdə birbaşa mübarizə aparırlar. hətta iqtisadi sankisayalara tab gətirmək üçün iran bric (brasil, russia, india, china ) qrupu ilə da əlaqələri gücləndirir. iran coğrafi anlamda daxili tələbatı ödəmə gücünə malik ölkələrdəndi. amma daxili tələbat nə qədər ödənsə də, ölkəyə istər-istəməz pul girməlidir. adi bir misal, ailəniz nə qədər bağdakı meyvə-tərəvəzdən dolansa da, çöldəki xeyir-şər işlərinə gedəndə istər-istəməz pul xərcləmədi, çünki sizin bağınızın meyvəsi başqasının tələbatı olmaya bilər. pul da hərkəs tərəfindən qəbul olunan ticari bir alternativdir. sözsüz ki, pulu da əldə etmək üçün gərək bostandakıları sata biləsən.
Digər iqtisadi problem durmadan artan büdcə kəsridir ki, indiki hadisələri atəşləyən əsas amillərdən biri də odur. iran regionda və digər qitələrdə baş verən siyasi ideoloji yönümlü müharibələrdə birbaşa iştirak etməsə də ordakı müttəffiqlərinə maddi dəstək göstərir. suriyada bəşər əsəd, iraqda hərbi qüvvələr, libyadakı həmas, fələstinə olan dəstək, afrikada sudan, nigeriya, cənubi amerikada venezuela dediklərimizə misal ola bilər. nəticədə büdcədə 12 milyard kəsr əmələ gəlib. bu büdcə kəsirini aradan qaldırmaq üçün, əlbəttə ki, yerli mallara əlavə vergilər tətbiq etmək lazım idi. benzin qiymətlərində bahalaşma da məhz bu səbəbdən oldu. bilirik ki, iş təkcə benzinlə bitməyəcək, bu bahalaşma cəmiyyətin digər sahələrinə də təsir edəcək. və xalq ayağa qalxdı.. büdcə isə dolmalıdır, nəyin bahasına olur olsun. batan adama ilk əli uzadan kim oldu bəs? rusiya. 5 milyardlıq yardım. hansı müddətə və nə qədər faizlə verilib bilmirəm hələ ki. amma qarşılığında müəyyən şeylərin istəniləcəyi aydındır. iran rusiyaya nədə güzəştə gedə bilər? ilk ağla gələn suriya məsələsidir. əslində, hər ikisi bəşər əsədi dəstəkləyir, amma sözsüz ki, ölkə maraqları regionda fərqlidir. fikrimcə, iran rusiyadan asılı olduğu müddətcə, putinin çaldığı havaya oynamalı olacaq. bu iki imperiya arasındakı münasibətlərin keçmişi bizlərə heç də yad deyil. aralarındakı fikir ayrılıqları, toqquşmalar demək olar ki, bizim ərazimizdə baş verib. hər iki ölkən bugün vahid düşmənə qarşı- amerikaya vahid cəbhədə yer alıblar. yanlarında kim var? türkiyə. bu üçbucağa daxil olan ölkələr birbaşa bu ölkələrin nüfuzu altındadı. hələ bizim ölkə ən bariz numünəsi. ideoloji savaşın tam mərkəzindəyik. rus elitası, sovet sevdası, molla rejiminin siyasi islam ayağı və nəhayət türkiyə.
sosial və siyasi səbəbləri önümüzdəki günlərdə yazaram.