1. metafizika məsələsi çox qəribədir. nə qədər araşdırsan, içinə girsən axır-əvvəl sonu eşqə də gedir. bundan qaçış yoxdur. “meta” yunancadan tərcümədə “sonra, o tərəfə” deməkdir. yəni, fizikadan, elmdən o tərəfə bir şeydir. bəs elmdən o tərəfə nə var? hələ bilmədiklərimiz və günü gəldiyində öyrənəcəklərimiz? yoxsa bilməyimizin imkansız olduğu və heç vaxt bilməyəcəyimiz və hal-hazırda fərqində olduğumuz şeylər? hər ikisi də var. ancaq metafizika kəliməsinin fəlsəfədə də daxil olmaqla bügün “hələ bilmədiyimiz amma günün birində biləcəyimiz” şeylər mənasını qarşılamır. metafizika bilinməz olanı və sonsuzadək bilinməsi mümkün olmayanı ifadə edir. tanış gəlir? məsələn tanrı kimi, eşq kimi, ruh kimi. bütün bunların səbəbləri nədir bəs? nə üçün varlar? uydurulmuş nağıllardır? tanrı və ya eşq nədir?
tanrı kimi eşq də səbəbsiz bir iman gərəkdirir. iman olan yerdə də ağıl, şüur bağlanır. yenə tanış gəlir hə? çünki, hər bir insan həyatında bir dəfə də olsa aşiq olub. hansısa dinə inanıb və ya hal-hazırda inanır, onu müdafiə edir. “bir şeyin səbəbini, içini və hətta var olub-olmadığını bilmədiyin halda doğru olduğuna inanmaq, özün-özünü inandırma” vəziyyətində “iman”, “inanc”, “inanmaq” ifadələri metafizikanı var edən və nəsildən-nəsilə daşıyan konsepsiyalardır. tanrıya olan imanını itirən, yəni, dünya əhalisini nəzərə alsaq ən çox inanılan bir şeyə iman etmə qabiliyyətini itirən birinin eşqə iman duyması və ya ümumi olaraq hər-hansı bir şeyə iman duyması, iman etmək, inanmaq sözlərini ifadə etməsi bir ziddiyətdir? madam ki, səbəbsiz nəticələrin var ola biləcəyinə özünü inandıra bilmirsən. madam ki, tanrının olmadığına, onun bir nağıl və ya əfsanə olduğuna inandın, bəs o zaman eşq nədir? guya o tanrıdan fərqlidir ki? əgər eşq, insanın doğuşdan gətirdiyi motivləri, instinktləri, bədənindəki hüceyrələrin kimyəvi, biolojik nəticələri və sonradan qazandığı sosial özəllikləri, sosial təcrübələri səbəbi ilə hormonal,psixiatrik, psixolojik, yayılma, çoxalma mərkəzli, təbiətin ona yüklədiyi bir missiyanı yerinə yetirmə mərkəzli bir şey deyilsə, bunu çox daha o tərəfində, çox müqəddəs, çox daha “metafizik”, əfsanəvi, bilinməz, özlüyündən səbəbsiz yerə olub-bitən, ilahi bir şeydirsə, o zaman bir sual ortaya çıxır: bunun bir əfsanədən nə fərqi qalır?
içində təpəgözlərin, var olmayan uçan atların, yarı heyvan tanrıların olduğu əfsanələr də müqəddəs görünür, bilinməz olduqları deyilir, içində metafizika var. eşq yerinə hər-hansı bir əfsanəyə inanmaqla eşqə inanmaq arasında da fərq yoxdur. eşqə bir bilinməzlik, səbəbsizlik yükləmək səmim deyil. “sənin üçün olərəm, eşqim üçün ölərəm” kimi ifadələr sadəcə söz yığınıdır. bunları deyib də həqiqətən ölənlər, özlərini öldürənlər yenə də eşq üçün ölmədilər. bəlkə bir inanc uğruna, necə böyük aşiq olduqlarını sübut etmək üçün, bəlkə yaşadıqları rədd edilmişlik, dəyərsizlik hissi psixolojik böhranlar yaratdı və rasional düşünmə bacarıqların itirdilər, canlarına qəsd etdirlər.
-sənin üçün ölərəm.
-səbəb?
-çünki, sənə böyük bir eşq duyuram. sənə aşiq olmuşam. sənin üçün nələr eləmərəm. bugünə kimi olan aşiqlər mənim yanımda yalan qalacaq. bugünə kimi edilməyən şeyi edəcəm sənin üçün. görəcəksən, əsl eşq budur deyəcəklər. əsl eşq nədir anlayacaqsan.
əsl...əsl eşq də elə əsl islam kimidir. onun kimi minlərcə növü və başında “əsl” sifətinin olduğu versiyası var. bir teoremə görə biz insanları bizə ən yaxın olan primatlardan fərqləndirən əsas fərqi, yəni “qurğulaya bilmə bacarığı”nı var edən danışma qabiliyyətimizi inkişaf etdirən, yəni sapiensin danışa bilən və qurğulayan bir heyvana çevrilməsinə kömək edən tək şey qiybət idi. bəli, bəli qiybət, dedi-qodu. “filankəsin qızını keçən dəfə filan yerdə oğlanla sarmaş-dolaş görüblər” tərzində dedi-qodu. meymunlar da yalan danışa bilirlər. öz aralarında çıxardıqları səslərlə danışan meymunlar üzərində işləyən insanlar meymunların bir-birlərinə təhlükəni xəbər edəbildiklərini və bunu hər dəfə eyni səslə etdiklərini tapıblar. məsələn, meymun “muhmuh” deyə bir səs çıxarır, bu səs yaxınlaşan aslan və ya hər-hansı yırtıcı heyvanı xəbərdar edir. və hər dəfə yırtıcı heyvan gəldikdə bu səsi çıxarırlar. maraqlı məqam isə bəzi meymunların yırtıcı heycan olmasa belə bu səsi çıxardıqları və ortalıq qarışan kimi başqasının əlində olan bananı aldığı müşahidə olunub. biz insanlarda isə bu qurğulama çox-çox inkişaf edib: miflər, dastanlar, əfsanələr və tanrılar. ölümdən sonra belə sonsuz yaşam və bir dünya qurğulayırıq.
əsl eşq deyilən şey filmlərdə və ya kitablarda oxuduğumuz kimi olan eşqlərdir? eşqinə görə dilsiz, danışmayan insanlardır? bir ömür boyu çəkən eşq acısı və ağrısı, bu da qurğudur, hekayədir? bir insanın həyatına təsir edən bu cür eşqlər də hekayədir? təəssüf ki. remiz quşu səmimidir misalçün. dürüstdür. çünki, bu quş təbiidir: determinizm nə desə onu da edir, etməyə məhkumdur. çünki, təbiət determinizmdir, səbəbsiz nəticələr deyil təbiət. determinizm səbəbli nəticələrdir. səbəbli nəticələr bizim hər şeyimizdir, ağlımızı itirmirik və bir axmaq kimi yaşamamağımızın səbəbi səbəbli nəticələrdir. səbəbsiz nəticə də yoxdur bu arada.
erkək remiz quşu həftələrnən məşğul olub biz insanlara möhtəşəm görünən bir yuva düzəldər və dişi bir remiz quşu ilə “sevişməyə” o zaman haqq qazanar. yuvanı nə qədər gözəl düzəldərsə, ən sağlam və dözümlü dişi remiz ilə cütləşə bilər. bizim cəmiyyət misalı. işlə, çalış ev al, maışn al, yaxşı işin olsun sonra evlən. yəni genetikasını, biolojik özünü, varlığını bir sonrakı nəslə risksiz ötürə biləcəkdir. biolojik özü yaşamağa, var olmağa davam edəcəkdir. erkək remiz quşu dişisini xasiyyətinə görə seçməz. biolojik olaraq ən yaxşı balaları dünyaya gətirəcək dişini istəyər. dişi remiz də balalarına ən yaxşı yuvanı düzəldən, ən sağlam olan və ən yaxşı yerdəki yuvanı seçər. təbii olan budur. bizim eşq anlayışımız yox. rasional olan budur. arxasında heç bir əfsanə, mif və ya metafizik heç bir şey boşboğazlıq yoxdur. səmimidir, dürüstdür və əsas əxlaqlı olan da budur. sapiens növünün qurğulam və danşmaq bacarığı sonunda “eşq” deyə bir kəlimə yaratmış və buna real dünyada qarşılığı olmayan bir müqəddəslik yükləmişdir. remiz quşu qurğulama bacarığına sahib deyil. onun yerinə sənət əsəri kimi yuva düzəltmək bacarığına sahibdir. sapiens erkəyi dişisinə təsir etmək və onunla nəslini davam etdirmək üçün mövzusu eşq olan, eşqə ilahi müqəddəslik qazandıran bəzəkli şeirlər yaza bilir. dişisini saatlarca tərifləyərək, onun necə bir bənzərsiz gözəllikdə olduğunu deyə bilər. gözləri və bədən dili ilə ona olan marağını və heyranlığını bəlli edə bilər. sapiens erkəyinin şeir yazması ilə remiz quşunun erkəyinin yuva düzəltməsi arasında əxlaqi cəhətdən fərq yoxdur. ikisi də təbiət nə fəzilət veribsə onu edir.
ancaq remiz erkəyi ilə sapiens erkəyi arasında və bu iki növün dişiləri arasında başqa fərq var. sapiens erkəyinin dişisini əldə etmək üçün elədiyi şeyi müqəddəs, insanüstü, ilahi hesab edərkən və dişisi də bunun belə olduğuna inanarkən remiz quşusunun dişisi və erkəyi arasında yaşadıqları şeyə bir müqəddəslik aid edəcək qabiliyyətdə deyillər. təbiətdə sapiensdən başqa sonunda uşaq əmələ gələn cinsəl davranışlara müqəddəslik, ilahilik yükləyən başqa növ yoxdur, çünki, təbiətdə qurğulama bacarığına və ifadə etmə qabiliyyətinə sahib başqa canlı növü yoxdur. biz təbiətdə öz halımızda canlılar idik. ovumuzu edirdik, gətirirdik mağaraya yeyirdik və günlər belə davam edirdi. sonra ağıl sahibi olduq, danışa bildik, münasibət qura bildik və böyük qruplar halında yaşaya bildik və hələ də yaşayırıq. sonunda təbiət bizim bugünümüzü yaratdı, determinizm işləndi, nəticələr bizi heyvanların nəslini tükətdiyimiz, günəş üzü görməyən inkubatorlarda 30 günə maşınlarla toyuqları böyüdüb yeyən və şümal qütbünü əritdiyimiz bugünə gətirdi. bugünümüz içində eşq deyilən şey qurğusal konsepsiyanın da var olduğu bir yer. ona görə də filmlərdə, kitablarda, şeirlərdə olan eşq məfhumu bütün səbəbləri və nəticələri ilə bugünümüzə aid, var olan gerçəklərdir. eşq deyilən yalan da elə din kimi həyatımızın bir parçasıdır artıq. dinlər necə yox olmursa eşq də elə din kimi yaşamağa davam edəcək. ancaq əsas olan məsələ odur ki, təbiətə baxaraq eşqin metafizik, qurğu, nağıl olduğunu və bunu rəğmən insanın eşq deyilən kor quyuda bir bilinməzlik örtüyü altında çabalamasını qavramaqdır.
bir sapiens erkəyi təbiətdə var olan digər növlərin erkəklərindən böyük bir fərqə sahib olduğu üçün, söz gəlişi şüur və danışmaq bacarığına sahib olduğu üçün digər növlərin məhkum olduğu heçbir biolojik, kimyəvi, genetik basqıya məruz qalmadan bir sapiens qadınını xoşbəxt etməyə çabalaya bilər. bunun arxasında mütləq rasional/deterministik bir səbəb-nəticə əlaqəsi olmaq məcburiyyətində deyil. ancaq bu zəncirin varlığı eşqi, bu zəncirin varlığını inkar edərək bir yalana endirəndən daha az müqəddəs etməz. müqəddəslik deyilən şey doğurdan varsa əsas müqəddəs olan sevgi deyilən duyğunun, sevmə hadisəsinin saf su kimi tərtəmiz bir səbəb-nəticə əlaqəsi sonunda var olduğunu qəbul etməkdir. misal:
-səni sevdim çünki, sən var idin uyğun olan. səni sevdim çünki, qalan 3.5 milyard qadının 3.499 milyardını həyatım boyunca görmədim və görə bilmədən də öləcəm. səni sevdim çünki, görə bildiyim 0.00001 milyarda qadının tanış ola bildiyim, danışa bildiyim, yaşıma uyğun olanlarında məni istəyə biləcəklərindən ən optimalı sən idin. səni sevdim çünki, rasional idi. səni sevdim çünki, determinizm bunu tələb edirdi.
bax budur. aldatma yox, yalan yox. var olduğuna “hiss etməkdən” başqa sübut tapıla bilinməyən eşq deyilən bir yalana qurban etmək yoxdur. eşqin ömrü 7 ildir əfsanəsi doğrudur. eşq bitən bir şeydir çünki. eşq insanların özlərini təbiətüstü saymaqları nəticəsində bir-birlərinə dedikləri bir yalandır. əfsanələşmək, leyla və məcnun, romeo və culiet olmaq istəyənlərin, əfsanə və nağıllara öykünənlərin, özlərində əfsanələşə biləcək yəni tanrılaşa biləcək bir öz olduğunu hesab edənlərin, özlərini bir pox hesab edənlərin uydurmasıdır. nəhayətində adi səbəblərlə, xəyanətlə ya da sıxılmaq kimi sadə bir səbəblə həmin an bitə bilən, 7 illik ömrü olan və əslində heç də müqəddəs olmayan bir qurğudur. ilk başlarda həyəcanverici gəlsə də getdikcə özünü öyrəşməyə və bayağılığa buraxan bir şeydir. ruh deyə bir şey olmadığı üçün ruh ekizi də romantizmin icadıdır. insan duyğusuz maşın deyil onsuz. duyğuludur. duyğular vardır, ancaq duyğular da mexanikdir. sevgi də mexanikdir və növləri vardır. bir ananın öz övladına duyduğu sevgi ilə iki qarşı cinsin bir-birinə duyduğu sevgi bir-birindən tamamilə fərqlidir. ananın öz övladına sevgisi doğuşdan gəlir, eynilə heyvanlarda olduğu kimi. iş yerim inşaat sahəsi olduğu üçün pişiklər çoxdur. heç kim də qovmur əksinə hamı yemək filan verir. bizim ofisin də bir pişiyi var idi. çox maraqlı və sakit pişikdir. bir neçə ay bundan əvvəl doğum etmişdi. işə gələndə gördüm üzündəki sevinci. biz balalarına zada baxırdıq o da fərəh hissi ilə o tərəf bu tərəfə qaçırdı. sanki sevincini bizimlə bölüşürdü. heyif o balalardan çoxu öldü, birini sağ qalmışdı onu da apardılar. bu yaxınlarda yenə doğum eləmişdi. 4 balası oldu. anasının ilk vaxtdakı sevinci elə bil yox idi.çox qəribə bir şey idi. balalarına olan sevgisini görə bilirdim. təmizləyir, əmizdirirdi. bu təbiətin verdiyi şeydi. instinkt olaraq edir bunları. bir dövrə kimi özü baxır və bir növ onları hazırlayır həyata. ona görə də sevgi mexanikdir. çünki, bu pişik də öz balaları üçün öz canını təhlükəyə atar, sevər onları. çünki, onun da hormonları var, şirin balasının estetik üzü, balaca burnu və balacalığı göz və burun reseptorlarını oyadır və qanına hormonların keçməsinə imkan yaradır. və nəticədə beynində balasına qarşı bir qoruma və onu bəsləyib yaşatma komandaları gəlir. bu pişik bunları etməlidir. çünki, beynindən gələn komandalar budur və o bədən bunu eləməlidir. çünki, o hormonların iş məqsədi budur. bəs insan qanı pişiyin qanından fərqlidir? kimyası hardasa eynidir element olaraq. bəlkə də eyni atomlardan ibarətdir. insanın övladına olan sevgisi ilə pişiyin balasına olan sevgisi arasında heç bir fərq yoxdur. tək fərq bu sevgini qurğulama bacarığıdır.
şopenhauerin balaca bir kitabı var: eşqin metafizikası. o kitabı məsləhətdir hamı oxusun. o dövr üçün təkamülün və təbii seçmənin bilinmədiyi dövrdə belə eşqin metafizik boş söhbət olduğunu rahatlıqla demişdir. və bununla da öz dövrünün çox-çox irəlisini görən böyük bir filosof olduğunu göstərmişdir. ola bilər deyərsiz, qadınlarla bağlı dedikləri absurddur. razıyam. absurddur. çünki, o dövr avropa qadınları evdə olur, işləmir və kişiyə möhtac bir həyat yaşayırdı. indiki dövrdə bu çox dəyişibdir artıq. bugüb bir qadın öz ayaqları üstündə dura bilir rahatlıqla keçmişə baxdıqda. şopenhauerin təbirincə desək, qısa ayaqlı, balaca boy, geniş ombalı, iki üzlü, riyakar, yalançı və kişilərə hər mənada möhtac varlıqlar deyillər. bu gözlə görüləndir.
ancaq şopenhauerin eşqin arxasında yazarların, şairlərin gördüyündən çox ayrı bir metafizika gördüyünü demək lazımdır. şekspirin,
mənim sevgim belədir varlığım sənindir həmişə,
hər günahı üstlənərəm, yetər ki haqlı çıx sən...
ifadələrində sevgi, eşq qarşılıqsız, özlüyündən, plansız, səbəbsiz kimi dayanır. guya o dərəcədə müqəddəs və qiymətlidir. eləbil ilahi bir toxunuşun təzahürüdür. şekspirin burda dedikləri küçədə adi bir adamın eşqə, sevgiyə yüklədiyi metafiziklə eynidir. ikisi də qurğudur. sadəcə insanlar yalan dinləməyi sevirlər. ancaq şopenhauerin bəhs etdiyi eşqin arxasındakı metafizika, eşqin əfsanəvi halı və ya nağıl halı deyil, onun arxasındakı iradənin metafizikasıdır.
təbiət qanunları var və bunları bilirik. və bu qanunlar hər-hansı bir nizama uyğun olaraq çalışır. əgər bunu qəbul ediriksə deməli eşq və sevgi də eyni nizama uyğun çalışmalıdır. elə də olur. birini görürsən, hormonların tavan edir, planlar qurursan belə olacaq, elə olacaq. şüuraltı da təbiətin verdiyi instinktlə öz təsirini göstərir. uyğun olub-olmadığını müəyyən edir və səni ona görə yönləndirir. sən hiss etməsən də bədən qoxusu, öpüşərkən dodaqlarda olan fermentlərlə bir-birinizə uyğun olub-olmadığınızı müəyyən edir. və nəticəsindən asılı olaraq bundan sonra ya davam edir, ya da etmir. ya şeir yazırsan, ya da əldə edə bilməməyin acısını çəkirsən. əslində maraqlı olan onu əldə etmək üçün etdiklərin və sərf elədiyin vaxtdır. eyni remiz quşu kimi, o yuva düzəldir, biz insanlar mədhiyələr qoşuruq. bu da bir nizamdır artıq. ortada özlüyündən, nizamsız, səbəbsiz heç bir şey yoxdur. olmamalıdır. çünki, tanrı varsa da, yoxsa da ortada bir zər atmaq məsələsi yoxdur. təbiətdə, kainatda və insanda heç bir şey zər atmaq prinsipi ilə çalışmır. hər şeyin bir qanunauyğun nizamı var və ona görə davam edir hər şey. insan daha da ağıl əldə etdikcə bunun pozulmağa və məhvə doğru getdiyini də görürük açıq-aşkar. hər dəfə bu nizam dəyişirsə, eşq də dəyişir. insanlar fərqli olsa da. keçmiş və indiki münasibətləri müqayisə etsək bunu rahatlıqla görə bilərik. bunu gözləməkdə məntiqi olaraq bir problem yoxdur. ancaq təbiət qanunlarını var edən iradənin nə olduğu bilinmir. bu isə ən maraqlı hissəsidir. metafizikanın başladığı yer. şopenhauerin eşqin metafizikasında dediyi eşqin növün davamı, cinsəl çəkim səbəbli, təbii bir vəziyyət olduğu iddiasında növün davamının kim və ya nə tərəfindən tələb edildiyi ya da növün davamı istəyinin insan motivlərində necə var ola bildiyi sadəcə metafizikadır. geri qalanında metafizika yoxdur. o iradənin nə olduğu isə məchuldur. bəzisi tanrı deyir, bəzisi kainat. einstein də spinozanın tanrısını görür o iradədə: təbiəti.
şopenhauerə görə təbiətdə hər canlı özünü həyatda tutan silahlara sahibdir. onsuz da bu silahlar olmasa həyatta qala bilməz və növün davamı olmazdı. fillərin iri cüssəsi, qalın dərisi və dişləri, aslanların və pələnglərin pəncələri, qartalların qanadları və möhtəşəm iti gözləri. sapiensin öz içində, balansında isə qadınların sadəcə gənclik vaxtlarında sahib olduğu gözəllik silahı vardır. qadınlar kişilərə bir şeylər etdirə bilmək üçün öz gözəlliklərini və kişilərin mərhəmət duyğularını manipulyasiya etmək variantını istifadə edirlər. bunun da nəticəsi aydındır: nəslin davamı. bütün səhnə və dekorlar, evlər, maşınlar, xarakterlər, şeirlər və romanlar sadəcə həyatta qala biləcək uşağın dünyaya gəlməsi üçündür. bunun üçün erkək mantis cütləşmədən sonra dişisinə yem olmağı və ölüb-getməyi gözə alırsa, sapienslərdə də qadın və kişi bir çox şeyi gözə ala bilər. bunu açıq-aydın görmək olur.
tanrı öldü, yaşasaydı zər atmazdı. leyla və məcnun heç yaşamadılar. gilqamış utnapiştimi, utnapiştim də ölümsüzlük otunu heç vaxt tapmadı. tanrıça thetist oğlu axillesi topuğundan tutub ölümsüzlük çayında yumadı. isis qardaşı osirislə heç evlənmədi, horus doğulmadı. məlikməmməd divlərlə döyüşmədi, basat təpəgözü öldürmədi. insanlar pandoranın qutusunu açmadı. athena bakirə deyildi. elə məryəm də. afrodita atasının dənizə atılmış və didilmiş penisindən yaranmadı. vikinglər öləndə valhallaya getmirlər. thor-un çəkici ildırım çıxarmırdı, o qədər də ağır deyil idi. zevs prometeyi qafqaz dağlarına zəncirləmədi. ygdrassil ağacı, yeni il ağacı, dilək ağacında qeyri-adi bir şey yox idi. adi ağacdırlar. yarpaqları varsa fotosintez edirlər, kəssən odur olur. bu qədər. kral arthur da o qədər də güclü deyil idi. hind tanrıları da yox idi. hamısı mükəmməl heykəltaraşlıq işi nəticəsində oyulmuş şəkillər idi. əjdahalar da yox idi.
insanoğlu qurğulamanın dibinə vurub. əfsanələr, miflər, dastanlar, dinlər, adət-ənənəyə geydirilən müqəddəsliklər. dünyanın harasına getsən də eynidir. sadəcə ayrı nağıllar və ayrı əfsanələr. eşq də onlardan biridir. coğrafiyadan coğrafiyaya, mədəniyyətə görə fərqlilik göstərir sadəcə. kökü eynidir: insanın qurğulaması. çox qurğu var. insanoğlunun da ən böyük problemi elə budur.
yaxşı. tanrı yoxdur, eşq yoxdur, din yoxdur, iman yoxdur. nə var ala bəs göt? deyə bilərsiz. deyəcəksiniz də. bir iradə var. metafizik deyil bu. öyrənmək və başnı ağrıtmağa da dəymir. və bunu öyrənmək üçün də heç kimə ehtiyacın yoxdur. bir də buz kimi, ləzzətli həqiqət var. yeməsini bilirsənsə ən şirin şeydən də şirindir. bilmirsənsə zəhərdən də acıdır. bax insan oğlunun ən böyük problemi budur elə. həqiqəti qəbul edə bilməmək. qəbul edə bilsə özünü də qəbul edəcək. hər şeyi də. bunu qəbul edə bilmədiyi üçün də qurğulayır dayanmadan. çünki, həqiqəti dərk edə bilmir. hər şeyin əslində sadə bir qanunauyğunluq, bir nizam olduğunu anlaya bilmir. anlamaq da istəmir. çünki, o zaman hər şeyin mənasızlaşacağını düşünür. və bunun nəticəsində özünü qəbul edib sevə də bilmir. mənasız bir şeyi niyə sevsin elə deyilmi? halbuki, alan watts-ın dediyi kimi: biz bir bütünük. kainatla, yer kürəsi ilə, heyvanlarla və ən ümumiləşdirsək təbiətlə bir bütünük. həm fiziki, həm kimyəvi cəhətdən. bax bunu qəbul etmək lazımdır. insan həmişə özünü çox kiçik bir zərrə olduğunu qəbul edir. və bunun timsalında da bütün canlıları. halbuki deyilik, deyillər. bir bütünük və çox möhtəşəmik. bunu qəbul edək və bundan zövq alaq. bütün sənətçilər, musiqiçilər, rejissorlar hamısı, bu boşluğu doldurmaq üçün illərlə özləri ilə mübarizə aparıblar. bəlkə də öləndə həqiqəti qəbul ediblər. ancaq bu boşluq hər bir insanın içində var. bir zaman olur bunu hiss edirsən. düşünən, sorğulayan, öz daxili mübarizəsini aparan insan bunları araşdırır, öyrənir və həqiqəti görəndə onu qəbul etməyə çətinlik çəkir. illərdir genlərlə gələn qurğulamaq bacarığı buna imkan vermir. o boşluq dolmalıdır mütləq. bəlkə də buddanın nirvanası da elə bu idi. həqiqəti qəbul etmək. çünki, bunu qəbul edib özünə həkk etsən o zaman hər bir şeyi edə bilərsən. nəslini davam etdirməməyi, material dünyadan ayrılmağı və s. ancaq özünü aldatmamalısan. məsələ budur. səmimi ol, təbii ol.

not: bu yazı ekşisözlükdə izlədiyim və fikirlərimizin üst-üstə düşdüyü yazarlardan birinin yazısının bir hissəsinin tərcüməsi və mənim əlavə etdiklərimdir. qarışdırmışam ikisini də. o yazar hal-hazırda ekşisözlükdən ayrıldığı üçün entry də silinib, qoya bilmirəm bura. bütün bunlar illərdir araşdırdığım, oxuduğum kitablar, məqalələr, araşdırmaların nəticəsində gəldiyim fikirlərin bir hissəsinin nəticəsidir.