yaxın oturun, su haqqında bilinmeyen gerçekler haqqında danışacam bu gün..
əvvəla, h2o şəklində yazılır.* wow, mariya, əhsən! necə bildin bunu? :d qaz, maye, bərk aqreqat hallarında mövcuddur. rəngsizdir, normal otaq temperaturunda nə dadı, nə də iyi yoxdur. həlledici kimi canlı orqanizmlərin həyatında böyük rola malikdir. yer planetindən başqa ayda, extrasolar planet* lərdə də tapılır, hansı ki, günəş sistemindən kənarda potensial yer planeti kimi tanınırlar. bura daxildir kepler 186f, gliese 667 cc, fomalhaut b və s.
bayaq suya rəngsizdir dedim və sual yarana bilər ki, bəs necə olur dənizlər, okeanlar, göllər, çaylar rənglidi?
əslində rəngli deyil, sadəcə rəngli görünür. məsələn fikir vermisizsə günəş çıxanda, təmiz buludsuz havada dənizin rəngi olur mavi, göy. hava tutulanda isə boz. bəli, su səmanı özündə əsk etdirdiyi üçün bizə bu cür fərqli görünür. çayların, göllərin - nisbətən dayaz olan su hövzələrinin rənginin yaşıltəhər olması da dibindəki bitkilərlə əlaqəlidir.
bundan başqa böyük miqdarda su qırmızı dalğa uzunluğunda işığın azca absorbsiyası nəticəsində göyümtül rəngə çönür. bildiyimiz illuziya yəni.
h20 dedikdə ağlımıza sadə quruluşlu birləşmə gəlsə də, su kifayət qədər mürəkkəb fiziki və kimyəvi xassələrə malikdir. məsəl üçün, normal maddənin bərk halı onun maye halından daha sıxdır, yəni bərk halı mayesində batır. buz isə suda batmır. bəs niyə?
hər şey su molekulları ilə bağlıdır.
gəlin normal maddə götürək, olsun neon. temperatur da otaq temperaturudu, təxminən 25-26 dərəcə. lap götürək 27 dərəcə selsi. belə ki, 27 dərəcə temperaturda neonun kinetik enerjisi artır və mokelulları bir-birini itəliyir, çarpışır, bu ona, o buna dəyir və s. xaos yaranır. aktiv hərəkətdə olduqları üçün aralarında məsafə də var. beləliklə temperaturdan asılı olaraq, temperatur düşdükcə molekullararası çəkişmə də azalır, molekullar bir-birinə daha sıx birləşir. bunun səbəbidir ki, bərk halda daha sıx, daha az həcmdə olur, nəinki normal maye.
suda isə belə deyil.
su molekulunun 2 mol hidrogen, 1 mol oksigen atomundan təşkil olunduğunu bilirik. ancaq oksigenin hidrogenə nisbətən daha electroneqativ olduğunu, daha güclü elektron cəzb etdiyini bilmirik. yəni, sudakı elektronlar oksigenə daha yaxın olurlar, nəinki hidrogenə. bu cür birləşmədən polyar molekul yaranır. hidrogen oksigenə müəyyən bir qanunauyğunluqla yapışmır. bir yerdə qırılır, bir yerdə yapışır. belə-belə uzanıb gedir taa haralara.
polyarlıq dedim ha, bax suyun fərqliliyi də məhz bu polyarlığındadır.
maye suda bütün digər mayelərdəki kimi molekullar random haldadı. temperatur azalıb 5-4 dərəcə selsiyə çatdıqda molekullar bir-birinə birləşir və sərt bir görünüş ortaya çıxır:
görürsüz, bərk halda molekullar bir-birinə sıx yerləşsə də, aralarında boşluq var. hansı ki bu məsafə maye halında yoxdur, çünki onda istədikıəri kimi düzülürlər, buzda isə xüsusi. boşluğun səbəbi molekulun dərəcəsinin 104.45 olmasıdı. bu kor bucaq və molekulların qeyri-normal düzülüşü imkan vermir ki, molekullar bir-birinə daha sıx birləşə. bu boşluqlar da olur buzun sudan daha az sıx olmağının səbəbi..
əslində, biz suyun bu fövqəltəbii xüsusiyyətinə təşəkkür borcluyuq. təsəvvür edin, adicə qışdı, çaylarda, göllərdə mövsümi olaraq bir hissəsi donur və suyun üstündə qalmır. həmin buz dibə düşüb ordakı həyatı tamamilə iflic hala salacaq. bütün heyvanlar, bitkilər məhv olacaq. bunla qalmayıb, suyun dibi daxil bütün soyuq olduğu üçün bu bizə də təsir edəcək. havalar kəskin soyuyacaq, getdikcə qurunun faizi suya nisbətəb azalacaq və s.
suyun polyarlığını başqa harda görürük? məsələn, şüşə səthin üstündəki su damlalarında. belə ki, polyar molekul özünə polyarı çəkir, polyar polyara birləşir. ona görə su molekulları şüşəyə tam yapışmaq əvəzinə bir-birinə yapışır və damcı əmələ gəlir.
bir də, bilinənlərin əksinə olaraq təbiətdə saf suyun, içməli suyun qıtlığına səbəb tam olaraq əhalinin gündəlik israfı deyil. sənayedə saf suya ehtiyac, bütün insanların saf su təlabatından xeyli çoxdur. belə ki, sənayedə istifadə olunan suyun saflığı ən azı 99.999995% olmalıdırsa, günlük sularımızın saflıq faizi bu göstəricinin nə qədər altındadı. yəni, iri sənaye "imperiya"ları suyun axrına çıxır, sonra da deyirlər ay quraqlıq, ay su qıtlığı, ay camaat suya qənaət eləsin, susuzluqdan yanırıq vs vs vs.
su haqqında hamının bilməli olduğunu düşündüyüm maraqlı məlumatları minimum bu qədər yığcamlaşdıra bildim. fiziki, kimyəvi xassələri, aqreqat halları, ağır su və s. üstündən keçmişəm. "insan bədənində su" mövzusunu da əziz və hörmətli tibb yazarları davam eləsə çox şad olardıq.