Tinay Müşdiyeva, bu
məqaləsində, Azərbaycanda elmi ənənənin geridə qalması və elmi fəaliyyətin yox dərəcəsində olmasını izahlı şəkildə izah edir. Daha geniş ön-zəmin üçün qeyd etdiyim linkdən ingilis dilində olan mətni oxumanızı tövsiyyə edirəm. Mən, əlimdən gəldiyi qədərilə, mətnin bəzi hissələrini tərcümə etdim."Azərbaycan cəmiyyəti coğrafi və tarixi şəraitlərinə görə "tranzit" xarakter formalaşdırıb. "Südyolu üzərindəki dövlət," "iran-Turan simbiozu," və "Şərq-Qərb Hibridi" kimi bəzi ifadələr, az və çox bu region üzərindəki informasiya axımını da əhatə edən "tranzit" vektorunu izah edir. informasiya dalğası (din, tədris, məzhəb, fəlsəfə, ideologiya)digəri ilə əvəzlənmişdir və bu dalğalar cəmiyyətin zehni strukturuna həkk olunmamışdır. Nəticədə, tam formalaşmamış intellektual ənənənə formalaşdı, hansı ki xeyirləri ilə birlikdə zərərləri də var. Dezavantajlardan biri, qəbul etmənin yüksək, əks etdirmənin isə az olmasıdır. informasiyanın təkcə varlığı avtomatik olaraq əks etdirməyə aparmır. Başqa sözlə desək, informasiya toplanır, lakin analiz edilmir. Və yaxud, demək olar ki, proses düşünmə ənənəsinin formalaşması üçün lazım olan müddətdən daha tez bir şəkildə dəyişirdi. Müvafiq olaraq da, bir informasiya dalğası tez bir müddətdə digəri ilə əvəz edilirdi. Bu dalğaların ortaq nöqtəsi, onların xaricdən gəlməsidir.- bir çoxu bu regionun məhsulu deyil. Əgər biz cəmiyyətimizi müşahidə etsək bir çox informasiya növlərinə açıq olduğunu görərik. Halbuki, düşünmə və analizə gəldikdə eyni nəticəni görmək olmur.
idrakın ilkin şərti problemi, Ludwik Fleck'ə görə " Thought Collective"dir. "Mən nə bilə bilərəm?" sualı "Məndən öncə nə bilinirdi?" və "Mənim ətrafımdakılar nə bilir" suallarının cavabları ilə əlaqəlidir. Fleck'ə əsasən, idrak, xüsusilə elmi idrak, kollektiv hadisədir:
"Tamamilə təcrid olunmuş araşdırmaçı mümkünsüzdür(...). Meyllilik və ənənədən, mənəvi cəmiyyətin onun üzərində qüvvəsindən, və həmin cəmiyyətin təkamülünün effektindən azad olmuş təcrid olmuş araşdıran kor və düşüncəsiz olardı. Düşünmək kollektiv fəaliyyətdir. Bunun məhsulu bu sosial fəaliyyətdə iştirak edənlər üçün görünən və aydın şəkildir. Bizim nə düşündüyümüz və necə düşündüyümüz bizim məxsus olduğumuz düşüncə kollektivindən asılıdır"
Fleck "thought collective"ni bir-birinə bağlanmış bir qrup individualın ideya mübadiləsi və intellektual ünsiyyətidir.
Azərbaycanda elmin rəsmi nümayəndəsi yüksək təhsil qurumları olan akademiyadır. Burada elmi fəaliyyət əsasən tədris fəaliyyətindən ibarətdir. bu qurumlarda, elm adı altında var olan standart elmi fəaliyyətlər demək olar ki mövcud deyil. Tədqiqat və araşdırmalar aparılmır, ixtira və kəşflər edilmir və məhsul mexanizmi işləmir. Tək "elmi" informasiya tələbələrə tədris prosesi ərzində ötürülür. Ən yaxşı halda, bu informasiya beynəlxalq elm dünyasında yaxşı bilinən və konkret mövzular əhatəsində, ən pis halda isə SSSR-in dağılmasından bəri yenilənməyən mövzu və biliklər əhatəsində olur. Yəni, elm özlüyündə proses kimi mövcud deyil. Əvəzində isə, digər ölkələrdə (məsələn, ABŞ Avropa və Uzaq Şərq) və ya öncədən var olan (Sovet dönəmindən qalmış elm tarixi proseslərin nəticəsi olan informasiyalar keçirilir. Biz bu prosesi "düşüncə kollektivi"nə gətirmək istədikdə icma üzvləri arasındakı ünsiyyətin (və ya, ünsiyyətsizliyin) bu qruplarda diri qaldığını görərik: (1)Sovet dönəmində təhsil almış və akademik karyeralarını başlatmış olan yaşlı nəsil; (2) yaşlı nəsilin təsir dairəsində olan lokal qurumlarda təhsil alan və dünyagörüşlərini formalaşdıran post-sovet nəsli; (3) Əsasən Avropa və Amerikan universitetlərindən məzun olan gənc akademik nəsil.
Bu nəsillər çox fərqli "düşüncə kollektivi"ndə formalaşmış və bu yaxınlara qədər, ünsiyyətləri öncəkinin sonrakı tərəfindən inkarı üzərində qurulmuşdur. Maraqlısı odur ki, bu inkar məxsusi elmi kontent üzərindən aparılan inkar deyildi. (məsələn, hansısa elmi teorem) Yaşlı nəsil cahillik, gerilik və konservatizmdən ittiham olun(ur)du. Burada əlavə ünsiyyətlə əlaqəli geniş yayılmış akademik material yoxdur (inkar və mübahisə üzərində qurulu olsa belə və Sovet ittifaqının parçalanmasından 27(29) il ötməsinə baxmayaraq hələ də yoxdur.
Bu elmi fəaliyyətinin olmamasından qaynaqlanır. Fleck tərəfindən təsvir edilən "düşüncə kollektivi"nin aktiv özəyi olan ekspert ezoteriklər özləri eli passivliyə məruz qalıblar. Bu təbiət elmlərdə özünü daha aydın göstərir. Əgər xaricdə təhsil almış keyfiyyətli və elmli akademik Azərbaycanda elmi fəaliyyətlərlə məşğul olmaq istəsə bunu yuxarıda təsvir edilmiş "informasiya ötürülməsi" formasında tədris fəaliyyəti ilə limitləməli olacaqdır. Məsələn, burada hansısa elmi problem üzərində çalışmaq üçün tələb olunan elmi struktur və fəaliyyət yoxdur. "Məhsuldar elm" əvəzinə burada yalnız informasiyanın təkrarlanması və yenidən-məhsulu vardır. Çünki ünsiyyətlər gündəlik məsələlərdən ötəyə keçə bilmir. Burada fundamental elmi tənqid yoxdur (çünki buna ehtiyac yoxdur) və "düşüncə kollektivi" ekzoterik (general public tərəfindən anlaşılan) üzvlərdən ibarətdir. "Düşüncə kollektivi" özünün ezoterik (yalnız specialized knowledgə məxsus olan cəmiyyətin kiçik parçası sayılan) )özəyini istehsal edə bilmir- Azərbaycanda ezoterik icma xaricdən məzun olmuş və ölkədəki indiki şəraitə görə bir müddət sonra passiv vəziyyətə keçən və tədricən ekzoterik olan kütlədir.
Dediyimiz kimi, indiyə qədər Azərbaycanda akademik "düşüncə kollektivi"ndəki ünsiyyət pro-Qərb nəsli tərəfindən Sovet nəslinin inkarı, bəyənilməməzliyi idi. Bu iki "qrup"dan başqa, nisbətən fərqli akademik qrup da var. Bu qrupun intellektual xasiyyəti, hansıki ilkin yetkinlik dönəmləri SSSR-in son dönəmləri ilə üst-üstə düşür, nə Sovet akademiyasının ənənələri, nə də yeni pro-Qərbilərinkiləri ilə uyğundur. Bunu digər qruplardan fərqli edən onun irrasionallığa olan möhkəm meyilliyidir. Biri bu qrupda müxtəlif növ akrobatlar tapa bilər- mistisizmi riyaziyyat ilə, təkamül nəzəriyyəsini din ilə, buddizmi türkizm ilə, biologiyanı tarix ilə birləşdirənlər- hansılar ki, post-insanları müşahidə edərkən mələklərin sürətini ölçür və "pir"lərin enerjisini hesablayır- kimlər ki, süni intellektin milli versiyasını axtarırlar. Bu qrupun həm ciddi, həm də qeyri-ciddi üzvləri var. Ancaq, onların da "düşüncə kollektivi"ndə müəyyən yeri var və özlərini eşitdirə bilirlər. Onlar Sovet və pro-Qərbi nəsli rasionalizmin "qulu" olmaq adı ilə tənqid edirlər. Onların müəyyən ünsiyyət formaları var: "arqument" əvəzinə "demək", "diskussiya" əvəzinə "söhbət" və s. Nəticədə, bu cür kriteriya yayılaraq normallaşan müvafiq davranış əmələ gətirir və "düşüncə kollektivi"nin detallarını əmələ gətirir.
Bu impulslar şişirdilmiş görünə bilər. Ancaq biz getdikcə daha çox elmin önünə qoyulmuş mistisizmin və kritisizmin "əxlaqsızlıq" olmasının gətirdiyi eybəcərləşdirilmiş rasionallığın nümayəndələrinə şahidlik edirik."