2. demək, bir neçə il bundan əvvəl cinayət hüququ ilə bağlı konfransların birində professor cinayətə verilən cəzaların cinayətkarı cəzalandırmaqdan daha çox onu islah etmək üzərinə olması barədə çıxış edirdi. mən də kişi-kişi söz istəyib, "yox cəza islahedici deyil, əksinə daha da ağır olmalıdır." demişdim, ancaq fikrimi hələ tamamlamamışdım ki, professor öz arqumentləri ilə necə deyərlər sözün əsl mənasında məni "göt" etmişdi və ya etdiyini zənn etmişdi. o vaxt öz arqumentlərimi yetərincə müdafiə edə bilməmişdim, ancaq keçən illər ərzində cəza ilə bağlı fikirlərim demək olar ki, dəyişməyib. belə bir söhbətin, hüququn inkişafı ilə bağlı fikirlərə demək olar ki, qoz qoyulmadığı bir ölkədə edilməsi nə qədər doğrudur, açığı bilmirəm.
platonun dövlət əsərini oxuyanlar bilər, orada filankəsin üzüyü ( adı həqiqətən yadımda deyil) adlı bir hekayə var, bu hekayədə adı filankəs olan kəndli bir kralın tabeliyindədir. bir gün özünü görünməz etməyə yarayan bir üzük tapır, üzük sayəsində ağlına gələn hər şeyi edə bilir, sonda isə kralı öldürüb onun yerinə keçir. sadə bir kəndli əlinə güc keçdiyi təqdirdə, istədiyi hər şeyi, bu əməl əxlaqlı olmasa belə hətta cinayət sayılsa belə etməyə nail olur. burada platon insanların əslində göründüyü qədər əxlaqlı deyil, sadəcə qorxaq olduqlarını ifadə edir. düşünün, əlinizə hər hansı bir supergüc keçsəydi, bunu insanlığı xilas etmək üçün mü, yoxsa öz istədiyinizi etmək üçün mü işlədərdiniz. şəxsən mən dünyanı şey eliyib çöürərdim.
cinayətkarlar da bundan fərqli deyil əslində, adi əsgərliyi və ya türmədə olan həyat şəraitini götürək. sivildə çumo olan, dembil olanda özündən yaşca kiçik və ya zəif əsgərləri incitməkdən çəkinmir. burada demək istədiyim hər kəs əxlaqsızdır deyil. demək istədiyim odur ki, gücü ələ keçirən çox nadir hallarda öz nəfsinə qalib gələ bilir.
burada sadəcə nəzəriyyə danışmıram, ən aşağı yerlərdə də təhsil almış, məcburiyyət qarşısında qalıb, ən bərbad yerlərdə də çalışmış biri olaraq demək olar ki, azərbaycanda mövcud insan profillərini yetərincə müşahidə edə bilmişəm, hər formada və düşüncədə insanla qarşılaşmışam və buna istinadən deyə bilərəm ki, insanların əksəriyyətini islah etmək sadəcə mümkünsüzdür. bir çoxu da islah olmaq üçün çalışmır belə. bir tərəfdən də mövcud "həbs yatmaq" sistemli cəzaçəkmə anlayışı insanları islah etməkdən olduqca uzaqdır və hətta yeni cinayətkarlar formalaşdırır.
başda deyiyim kimi, gücü elə keçirənin nəfsinə məğlub olması qaçılmazdır. bütün bunları nəzərə alaraq, bir sıra cinayətlərə görə tətbiq edilən cəzanın nəinki islahedici, hal-hazırda olduğundan daha da ağır və hətta alçaldıcı olmasının, hətta və hətta insan hüquqlarına zidd olmasının gərəkli olduğunu düşünürəm. çünki qorxu tabeliyi gətirir. ancaq bəhs etdiyim bu tabelilik aşağının yuxarıya olan tabeçiliyi deyil, hüquqa və qanuna olan tabelilikdir.
misal üçün gözəl ölkəmizdə yüksək vəzifə bir növ "supergüc" sayıldığı üçün özü ilə bərabər cəsarəti də gətirir, nəticə də göz qabağındadır.
qısa formada bir qeyd də etmək istəyirəm. bəzilərinə bu formada danışanda tez müdafiəyə keçirlər ki, "əgər dediyin kimi ağır cəzalar həqiqətən də faydalı olsaydı, orta əsrlərdə bu qədər çox cinayət olmazdı". əzizim, həmin dövrlərdə cinayət bu qədər asanlıqla açıla bilmirdi, bu da özündə "cinayətin üstü açıla bilməzsə, cəza da verilə bilməz" kimi bir əminlikdən doğan cəsarəti gətirirdi. indi isə cinayətlərin 90 faizinin üstü rahatlıqla açıla bilir. təbii ki, bir sıra hallarda günahsız insanlar da bundan ziyan görə bilər, amma you know, omlet bişirmək üçün yumurta qırmağa məcbursan.