37. Nə deyildiyi qədər pis, nə də deyildiyi qədər yaxşı dövlət ittifaqı olub. Məsələyə Qarabağ hadisələri fonunda obyektiv baxmaq lazımdır əslində. Keçmiş baş katib əbdürrəhman Vəzirovun dediyinə görə sonralar Ermənistanın ilk prezidenti olacaq levon ter petrosyan ittifaqdan ayrılmaq üçün ilk öncə qondarma soyqırım məsələsini ortaya atdı. Lakin Moskva bunu dərhal sezərək "soyqırım" söhbətini qəbul edib hərəkatın marağını itirdi. Daha sonra ermənistanda olan nüvə elektrik stansiyasını və ən böyük kimya zavodunu bağlamağı tələb etdilər. Səbəb kimi də erməni genofonunun məhv olmasının qarşısını almaq kimi bir anlayışı ortaya atdılar. Ssri kimi dövlətdə 15 Respublikanın bütün zavod və fabrikləri hamısı bir-birindən asılı idi. Lakin bu təklifi də Moskva qəbul edib zavodları bağladı. Daha sonra isə Qarabağ söhbətini ortaya atanda Moskva bunun artıq ağ olduğunu, dağlıq Qarabağın azərbaycan ssr-nin tərkib hissəsi olduğunu və bu separatizmin ümumittifaq və Azərbaycan ssr konstitusiyasına zidd olduğunu bildirdi. Lakin ermənilər konstitusiya falan hərləmirdilər. Sonda hadisələr deportasiya, zorakılıq və qırğınlara gətirib çıxartdı. Thomas de waalın Black Garden kitabında dediyi kimi, Moskva hər iki tərəfi də bu mövzu barəsində dialoqa çağırmadı və tarixindəki ən böyük səhvlərdən birini etdi. Ümumiyyətlə bu kitabın bizdə, öz dilimizdə tərcümə olunması lap məəttəl qalınası bir şeydir. Çünki çox obyektiv baxıb. Onu da bilmək lazımdır ki, 17 mart 1991-də ssridə referendum keçirilir və sual belə qoyulur: SSRi-nin hər hansı bir vətəndaşın haqq və azadlıqlarının tam olaraq qarantiya altına alınacağı bərabər və suveren respublikaların yenilənmiş və reformasiya edilmiş bir ittifaq kimi qorunmasını lazımlı bilirsiniz? Hə və ya yox səsləri verilən bu referendumda qarabağa iddia edən və bəyənmədiyimiz ermənilər bir respublika olaraq, Gürcüstan, Latviya, Litva, Estoniya və Moldova ilə birlikdə ümumiyyətlə iştirak etmirlər. Ancaq bir il bundan qabaq Bakıda 20 yanvar hadisəsi başına gələn, partbiletlərini cırıb yandıran və azadlıq istəyən bir xalqın yaşadığı ölkəmizdə 2709246 hə cavabı çıxdı. Bu da ölkəmizdə 94.12 faizin ittifaqın qalması üçün verilən səs demək idi. Bunun müqabilində Moskva 30 aprel - 15 may 1991 tarixləri arasında Ssri din işçiləri və bizim omonun birgə olaraq apardığı Çaykənd əməliyyatı keçirir. Passport yoxlamaq adı ilə Qarabağın Şuşa, Xocavənd, hadrut, Goranboy rayonlarında, Ermənistanın gorus, tavuş və noyemberyan bölgələrində ermənilərin həmin ərazilərdən deportasiyası baş tutdu. Hətta erməni silahlı qüvvələri ilə silahlı atışma falan da olur. Yəni Moskva bizim hə cavabının müəyyən şəkildə qarşılığını verdi. Ssri dağıldıqdan sonra və Qarabağ müharibəsi başlayandan sonra olan xronikada ümumiyyətlə ssrilik bir şey yox idi. Rusiyada ən qatı qorbaçov və kommunizm əleyhdarlarından biri olan və eyni zamanda da alkaşın biri olan yeltsin hakimiyyətdə idi. Qarabağda qalan keçmiş sovet ordusunun silahlarını da kim çox pul və ya araq verirdisə o alırdı. Sözümün canı odur ki, biz o vaxt mərkəzə daha sadiq idik. Bunu o vaxtın tarixi barədə yazan bütün müəlliflərin kitablarında görmək olur. ittifaq onsuz da dağılacaqdı. Amma Qarabağ məsələsini keçmişdə olduğu kimi həll etmək əvəzinə pox edib bizə dərd qoydular.