1. cinayət və cəzanın baş personajı rodion romanoviç raskolnikovun kitabda tez-tez adı çəkilən məqalə. raskolnikov düşünür ki, bütün insanlar "adi" və "qeyri-adi" olmaqla iki yerə bölünür; "adi" insanlar itaətkar olmalıdırlar, onların qanundan kənara çıxmağa ixtiyarı yoxdur, çünki onlar "adi"dir. Amma "qeyri-adi" insanların hər cür cinayət etməyə, qanundan hər cür kənara çıxmağa ixtiyarı vardır, çünki onlar "qeyri-adidir". raskolnikov məqaləsi haqqında bunları söyləmişdir:

--spoiler--
Məncə, əgər Keplerin va Nyutonun kəşfləri, bu kəşflərə mane olan, ya da bunların qarşısını alan bir, on, yüz və daha çox adam qurban verilməyincə insanlara qətiyyən məlum ola bilməzdisə, onda Nyutonun öz kəşfini bütün insanlara məlum etmək üçün bu on, ya yüz adamı yoldan kənar etməyə haqqı vardı, hətta o bunu etməyə borclu idi... Lakin bundan qətiyyən elə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, Nyutonun qabağına çıxan hər adamı öldürməyə, ya da hər gün bazarda oğurluq etməyə haqqı vardı. Sonra... yadımdadır, mən öz məqaləmdə belə bir fikir irəli sürürəm: hamı... misal üçün, ta qədim zamandan başlayaraq, Likurqlara, Solonlara, Məhəmmədlərə (peyğəmbər), Napoleonlara və sairəyə qədər yeni qanun qoyan, cəmiyyəti yenidən təşkil edən şəxslər elə bircə ona görə cani idilər ki, onlar yeni qanun qoymaqla cəmiyyət tərəfindən müqəddəs hesab edilən, ata-babadan qalmış qədim qanunları pozurdular, hətta onlar qan tökmədən də, əgər bu qan onlara kömək edirdisə, geri durmurdular (bəzən də bu tökülən qan qədim qanunları müdafiə edən günahsız, şücaətli insanların qanı idi). qəribə burasıdır ki, insanları yenidən təşkil edən bu xeyirxah adamlardan çoxu xüsusilə, yaman qan tökən adamlar idi. Xülasə, mən bu nəticəyə gəlirəm ki, nəinki böyük adamlar, hətta adi vəziyyətdən lap azca kənara çıxan, yəni təzəcə bir söz deməyə qabil olan şəxslər də, öz təbiətlərinə görə, mütləq az və ya çox dərəcədə cani olmalıdırlar. Yoxsa onlar üçün adi vəziyyətdən kənara çıxmaq çətin olar, onlar isə, yenə də öz təbiətlərinə görə, adi vəziyyət daxilində qalmağa razı olmazlar, məncə, onlar gərək heç razı olmasınlar. Xülasə, siz görürsünüz ki, mənim indiyə kimi söylədiklərimdə elə bir təzə söz yoxdur. Bu sözlər min dəfə çap olunmuş və oxunmuşdur. O ki, qaldı mənim insanları "adi" və "qeyri-adi" deyə iki yerə bölməyim, bu əlbəttə, bir qədər şərtidir, mən bununla razıyam, bir də axı mən rəqəm göstərmirəm və rəqəmə əsaslanmıram. Mən ancaq öz əsas fikrimə inanıram. Mənim əsas fikrim isə məhz bundan ibarətdir ki, insanlar təbiətin qanuna görə, ümumiyyətlə iki təbəqəyə bölünürlər: bunlardan biri aşağı pillədə duran (adi) insanlardır, yəni yalnız özlərinə oxşar insan törətməyə xidmət edən materialdır; biri də ki, əsil insanlardır, yəni öz mühitində təzə söz deməyə qabiliyyəti, ya da istedadı olan insanlardır. Əlbəttə, burada bölgü nəhayətsizdir, lakin bu iki təbəqəni bir-birindən ayıran xüsusiyyətlər çox kəskindir, birinci təbəqəni təşkil edən və ümumiyyətlə desək, material, yəni insanlar, öz təbiətlərnə görə, mühafizəkardır, dincdir, itaətkardır, itaətkar olmağı da xoşlayarlar. Məncə onlar elə gərək itaətkar olsunlar, çünki bu onların nəsibidir, burada onları alçaldan heç bir şey yoxdur, ikinci təbəqəyə mənsub olan insanların hamısı isə hərə öz qabiliyyətinə görə, qanunu pozurlar, onlar pozub dağıdandırlar, ya da pozub dağıtmağa meyil edirlər. Bunların törətdiyi cinayətlər, əlbəttə, nisbidir və cürbə-cürdür; onlar çox müxtəlif olan ifadələrində əksəriyyətlə gələcək naminə hal-hazırı dağıtmağı tələb edirlər. Lakin əgər onlara öz ideyaları üçün lap elə adam öldürmək, qan tökmək lazım olsa da, onlar, məncə, öz ürəklərində, öz vicdanları ilə qan tökməyə özlərinə icazə verə bilərlər – əlbəttə, bu da baxır onların ideyasına və bu ideyanın böyük-kiçikliyinə bunu nəzərə alın. Öz məqaləmdə də mən ancaq bu mənada onların cinayət etməyə haqqı olduğunu deyərəm... Bunu da bilin ki, bundan çox da qorxmaq lazım deyil, kütlə onların bu hüquqa malik olduğunu, demək olar ki, heç vaxt qəbul etmir, onları edam edir, dar ağacından asır (az ya çox), bununla da, tamamilə haqlı olaraq, öz mühafizəkarlıq vəzifələrini yerinə yetirir, lakin sonrakı nəsillərdə həmin bu kütlə o edam olunmuş şəxsləri yüksəldir, onlara səcdə edir (az ya çox). Bu iki təbəqədən birincisi hal-hazırın, ikincisi isə gələcəyin ağasıdır. Birincilər cəmiyyəti saxlayır, insanların sayını artırır, ikincilər cəmiyyəti irəli aparır, onu məqsədə doğru sövq edirlər. Həm birincilərin, həm də ikincilərin yaşamağa eyni dərəcədə haqqı vardır. Sözün qısası, mənim nəzərimdə hamının eyni dərəcədə haqqı vardır.
--spoiler--

bu məqalədən belə qənaətə gəlmək olar ki, insanlığın xeyrinə olan bir şeyi reallaşdırmaq üçün bizə əngəl olan şəxsləri yeri gələndə öldürmək haqqımız (qeyri-rəsmi haqq) var. təki dünya mənfəəti üçün atacağımız addım reallaşsın. amma bu bizə hər yoldan keçəni öldürə biləcəyimiz hüququnu da tanımır.