14. Başqalarının duyğularını oxuya bilmə, hiss edə bilmə bacarığı. 2 tipini ayırd edə bilərik: koqnitiv empatiya və emosianal empatiya.
Koqnitiv empatiya. Loru dildə desək duyğuları "oxumaq". Məsələn, siz qarşınızdakı insanın nə hiss etdiyini anlayırsınız. O hislərini sizə açıqlamadan siz onun qəzəbli, kədərli, təşvişli, şən olduğunu anlayırsınızsa bu koqnitiv empatiya bacarığınızın olması sayəsindədir.
Emosianal empatiya. Koqnitiv empatiyadan fərqli olaraq bu bacarığın sayəsində siz qarşınızdakı insanın hiss etdiklərini özünüz də hiss edə bilirsiniz. Məsələn, biri sizə ağlayaraq başına gəlmiş pis hadisəni danışır. Hadisəni danışdıqca təbii olaraq qarşınızdakı insanın duyğuları da dəyişir. Koqnitiv empatiyanız sayəsində o duyğu keçidlərini "oxuyub" anlayırsınız. Amma emosianal empatiyanızın iştirakı ilə qarşınızdakı insanın emosiyalarını özünüzdə hiss edirsiniz. Əgər onun duyğuları qorxu-kədər-peşmanlıq arasında dəyişirsə sizin empatiya səviyyənizə uyğun olaraq bu emosianal dəyişimi siz də yaşayırsınız.
Bəzən insanlar şəxsiyyət pozunutlarında və psixiatrik xəstəliklərdə empatiyanın olmadığını hesab edirlər. Lakin bu əsassız bir yanaşmadır. Şəxsiyyət pozuntularından bir neçə nümunəylə açıqlayım:
Psixopatiya. Psixopatlarda/sosiopatlarda emosianal empatiya çox zəif olur (hətta olmur). Amma bunun əvəzində onların çox güclü koqnitiv empatiyaları olur. Bu insanlar digərlərinin duyğularının nə olduğunu çox yaxşı anlayırlar. Məhz bunun köməyi ilə öz qurbanlarını manipulyasiya edərək mənfəətləri uğruna istifadə edə bilirlər. Emosianal empatiyaları zəifdir deyə qarşılarındakı insanın hiss etdiklərini hiss edə bilmirlər. Bu insanları təhlükəli edən də bu bacarıqlarının zəif olmasıdır.
Narsisizm. Narsistlərdə psixopatlarda olduğu kimi emosianal empatiya çox aşağı, koqnitiv empatiya çox yuxarıdır. Hətta bu iki pozuntunun ortaq cəhətlərindən biri budur (qeyd: narsizm və psixopatiya fərqli şəxsiyyət pozuntularıdır). Bundan istifadə edən narsistlər özlərini maskalaya və əzmək üçün qurban tapa bilirlər.
Şizoidlər. Şizoidlərdə hər iki növ empatiya çox azdır. Bu insanlar üçün kimin nə hiss etdiyi maraqlı deyil. Sadəcə istəkləri insanlardan uzaq olmaqdır. Narsistlər və psixopatlar kimi qurban axtarmazlar.
Borderline. Bu insanlar ümumiyyətlə emosiyaları ekstrim həddə yaşayırlar. Emosianal empatiya çox yüksəkdir, amma koqnitiv empatiya üçün eyni şeyi demək olmaz. Bəzən koqnitiv empatiya qurmağı bacarsalar belə bu davamlı olmaz.
Autistiklər və şizofrenlər. Şizoid şəxsiyyətlər üçün yazdıqlarımın eynisi bunlar üçün də keçərlidir.
Psixologiya və psixiatriyada adətən bu iki empatiya arasındakı balansın pozulması və ya olmaması pataloji hal hesab olunur. Empatiya azlığı ayrıca bir pozuntu deyil yuxarıda qeyd etdiyim kimi bəzi pozuntuların simptomudur.
Bütün bunlara baxmayaraq son dövrlərdə hiper empatiya adlanan yeni bir anlayış istifadə olunur (tibdə və psixologiyada diaqnoz sayılmır). Hiper empatiya və ya qısaca "empatlıq sindromu" empatiyanın həddən artıq yüksək olmasına verilən addır. Belə ki, bu insanlarda empatiya həyat keyfiyyətini aşağı salacaq qədər yüksək olur. Bunların ürəklərinin getməsi üçün "yara", "qan", "suluq" sözlərini eşitmələri belə kifayət edə bilər.