7. Qeyd: entridə sağlam stress haqqında məlumat verilib. Stressə bağlı olan post-travmatik stress, xroniki stress, kuşinq sindromu kimi psixopatalogiyalar üçün ayrı başlıqlarda məlumat veriləcək. Adı çəkilən mövzulardakı entrilər bunun davamı olacaq.
Stress təkcə insanlarda yox, başqa bir çox canlıda, xüsusilə heyvanlarda çox önəmli funksiyalar yerinə yetirən emosianal və fiziki reaksiyadır. Təkamüldə stress növlərin həyatda qalması üçün olmazsa olmazlardan biridir. Canlını öz ehtiyacını ödəməyə (qida, su və s.) təşviq edən, özünü qorumağa ehtiyac yarandıqda da canlını hərəkətə keçirən reaksiyadır stress. Mövzumuz zoologiya deyil, sadəcə stressin necə vacib bir reaksiya olduğunu bilməliyik.
insanda da stress ən az heyvanlarda olduğu qədər önəmlidir. Məsələn, biz də aclıq və ya susuzluq hiss etdikdə bu bizə narahatlıq verir. Bədən özünün ehtiyacı ilə bağlı bizə mesaj verir və bizdə stress yaradaraq ehtiyacımızı ödəmək üçün bizi hərəkətə keçirir. Və ya özümüzü təhlükədə hiss etdikdə, həyəcanlandıqda da stress öz işini görmək üçün aktivləşir. Stressin nəticəsi olaraq 3 reaksiya veririk: savaş (fight), don (freeze), qaç (flight).
indi isə gələk bu gözəl stressimizin fiziologiyasına. Stress birbaşa beyindən öz başlanğıcını götürür. Belə ki, böyük beyin yarımkürələri (beyin deyəndə ağlımıza gələn ikipaylı, qıvrımlı, iri hissə) ödənməmiş ehtiyacı və ya təhlükəni hiss edərək limbik sistem adlanan, beynin orta hissəsindəki mürəkkəb sistemə siqnal göndərir. Bu hissədə yerləşən "amiqdala" adlı bir hissəyə ilk mesaj gedir. Beynimizin ən "şüvən" üzvü olan amiqdala çox ağıllı bir hissə deyil. Amiqdala dərhal limbik sistemin digər bir üzvü olan hipotalamusa siqnal göndərir. Hipotalamus "crh" adlı bir hormon ifraz edir. Bu hormon "kortikotropin ifraz etdirən" hormondur. Crh qana ifraz olunaraq hipotalamusun altındakı məşhur hipofiz vəzini oyadır. Hipofiz də öz növbəsində adrenokortikotropin (adı ilə böyüyəsicə) deyə bir hormon ifraz edir. Bu uzundraz hormon hipofizdən qan yolu ilə çıxaraq böyrəküstü vəzimizə yollanır. Vəziyə çatdıqda böyrəküstü vəzin qabıq hissəsinə təsir edərək əsas stress hormonu olan "kortizol" hormonunun ifrazına səbəb olur. Kortizol böyrəküstü vəzidən qana ifraz olunur və qanla bir sıra orqanların işinə təsir edir. 10 dəqiqə ərzində bu hormon öz funksiyalarını yerinə yetirmiş olur:
Qaraciyər. Qaraciyər həmişə ehtiyat halda qlükaqon halında şəkər saxlayır. Kortizol qaraciyərə təsir etdikdə ehtiyyatda olan qlükaqon parçalanır və qlükoza halında qana keçir. Nəticədə qanda şəkərin miqdarı artır. Kortizolun bunu etməsinin səbəbi şəkərin verdiyi enerji ilə orqanizmi hərəkətə keçirməsidir.
Həzm sistemi orqanları. Məlum məsələdir ki, stresli olduğumuzda yemək düşünə bilmirik. Çünki daha böyük problemimiz var. Stress buna görə həzm sistemimizi bloklayır. iştahımız kəsilir, həzmimiz yavaşlayır, ağzımız quruyur, bağırsaqlarımızın işi ləngiyir. Qanımızda xolestrin miqdarı artır. Mədə xlorid turşusu istehsalını zəiflədir, mədəaltı vəzin də işi yavaşlayır. Buna görə stresli olduğumuzda mədəmizdə və bağırsaqlarımızda qəribəlik hiss edirik. Çünki stress bütün gücümüzü stessogen faktora yönəldir deyə enerjimiz əzələ kimi daha lazımlı yerlərə sərf olunur.
immun sistemi. Kortizol immun sistemimizi də bloklayır. immun sistemimiz bədənimizdəki yad cisimlərə hücum edərək bizi xəstəliklərdən, zərərli bakteriyalardan və infeksiyalardan qoruyur. Amma stress altındaykən kortizolun bunu bloklaması orqanizmi xəstəliklərə qarşı müdafiəsiz edir. Təbii ki, yenə də stress altında olarkən sadəcə təhlükəni dəf etməyə yönəlirik. Orqanizmimiz həm stressogen faktoru yox etməyi, həm də infeksiyadan qorunmağı eyni anda bacara bilmir. Bu bloklanmanın səbəbi də məhz budur.
Qan-damar sistemi. Kortizol ürək döyüntülərini artırır. Stress altında olarkən bizə daha çox enerji lazım olur və bizə də bu enerjini qan verir. Ürək daha intensiv çalışır, arterial təzyiq artır.
Ağciyərlər və tənəffüs. Stress anında daha çox enerjiyə ehtiyacımız olduğu qədər daha çox oksigenə də ehtiyac duyuruq. Buna görə nəfəs alış-verişimiz artır.
Beyin və sinir sistemi. Stressin beyindən başladığını qeyd etdim. Amma dolayı yolla stressin işinin ucu yenə də beyinə toxunur. Belə ki, stress diqqət, yaddaş kimi koqnitiv funksiyaların işini gücləndirir. Məsələn, imtahan stressimiz sayəsində biz imtahanda diqqətimizi imtahana verə bilirik. Kortizol hippokampusa təsir edir və yadasalmanı gücləndirir, diqqətimizi artırır. Stress beynimizi sanki "qamçılayıb" oyadır. Serotonin ifrazı azalır deyə stress altında özümüzü çox da xoşbəxt hiss etmirik.
Kortizol stressin yaranmasında təkbaşına iştirak etmir. Bu hormonla paralel olaraq böyrək üzü vəzin mərkəz hissəsi olan beyin maddəsindən adrenalin (epinefrin) adlanan hormon ifraz olunur. Yuxarıda adını çəkdiyim savaş/don/qaç reaksiyalarından birini verməyimizin səbəbkarı adrenalindir. Kortizol daha mülayim və işini aramla görən bir hormondur. Amma adrenalin çox qısa müddətdə orqanizmdə böyük enerji yükü yaradır. Bu iki hormon demək olar ki, oxşar funksiya yerinə yetirirlər.
Stressi yox etməyimiz mümkün deyil. Çünki inanılmaz dərəcədə həyati funksiyalar yetirir. Bizi səhər yuxudan oyadıb yeni günümüzə başlatmağa sövq edən, təhlükələrdən qoruyan, motivasiya yaradan çox normal bir reaksiyadır.