1. Stressin patalogiyaya çevrilmiş hallarından biri. Stress adi halda çox həyati bir prossesdir. Stressin ümumiyyətlə nə olduğunu və işləyiş mexanizmini bildiyim qədər əvvəlki entridə açıqlamışdım (baxma: stress/-388242).
Xroniki stress, stressin idarə oluna bilməməsi səbəbilə fəsadlara səbəb olan psixofizioloji vəziyyətdir. Post-travmatik stress kimi DSM və Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı (iCD) kimi diaqnostik kitablarda diaqnoz olaraq qeyd edilməsə də, fərqli pozuntuların (major depressiya, generalizə olunmuş təşviş pozuntusu və s.) tərkib hissəsini təşkil etdiyini demək olar. Buna görə də xroniki stress bağlı olduğu digər patalogiyalarla birlikdə müalicə olunur.
Sağlam stress, stress yaradan faktor aradan qalxdıqda bitir və mənfi təsiri görülmür. Amma xroniki hal almış stress çox uzun müddət davam edir. Əslində müasir dövrdə stressi idarə etmək çox çətindir. iş və ya məktəbdə stress, yolda, tıxacda stress, evdə xəbər kanalları, bəzən ailə münaqişələri və buna bənzər onlarla vəziyyətin hamısı stressogen faktordur. Heyvanlardan fərqli olaraq insanların gələcəyə yönəlik planları, qayğıları olur. Əgər bir heyvan təkcə ac olduqda və ya yırtıcı tərəfindən qovalandıqda stress yaşayır və sonra həyatına davam edirsə, insan oturduğu yerdə gələcək düşünərkən stress yaşaya bilir. Bunların olduğu yerdə stress hormonlarının ifrazı dayanmır. Kortizol, adrenalin başda olmaqla stress hormonları dayanmadan ifraz olunur. Bu hormonlar simpatik sinir sistemini daim oyaq saxlayır. Bədənin yorulduqda yuxuya getməsinə mane olur. Ürək döyüntüləri sakit halda olduqda belə çox yüksək olur. Arterial təzyiq və şəkər də həmçinin. Xroniki stress immun sistemini blokladığı üçün orqanizm infeksiyalar başda olmaqla digər xəstəliklərə də yoluxma riski altında olur. Həzm sistemi də bloklandığı üçün iştahsızlıq, həzm sistemi problemlərinin yaranma ehtimalı dəfələrlə artır. Metabolizmi yavaşlatdığı üçün artıq çəki yaradır. Təşviş, depressiya, obsessiyalar, əsəbilik yaranır, üstəlik xroniki stressin gətirdiyi fiziki zərərlər səbəbilə psixoloji sağlamlığa da ciddi ziyan dəyir. Stress hormonları nizamsız şəkildə ifraz olunduqda hipokampus kimi koqnitiv funksiyalara cavabdeh olan beyin bölgələrini "əridir". Bu da yaddaş zəifliyinə, diqqət problemlərinə səbəb olur. Xroniki stress qan-damar sistemi xəstəliklərinin riskini artırır. Damarların elastikliyini azaldır, damar divarlarını kövrəkləşdirir və ürək ritmini pozur. infarkt, insult kimi ani baş verən və ağır fəsadlara gətirib çıxara bilən tibbi vəziyyətlərə səbəb olur.
(baxma: i̇nsult/-388577)
Xroniki stress, əzələ atrofiyasına səbəb olur. Buna görə də xroniki stresdən əziyyət çəkən insanlar əzələ zəifliyindən, xroniki ağrılardan şikayətlənirlər. Əzələləri əridən xroniki stress yağları isə bədəndə toplamağa meyillidir. Xüsusilə qarın bölgəsində piylənmə bu səbəblə yaranır. Həmçinin bu piylənmənin digər bir səbəbi də stresin təsirilə karbohidratlı və yağlı yeməkləri qəbul etmək sayılır.
Xroniki stressin də yaranma səbəbləri arasında genetikanın rolu olduğu deyilir. Bəzi insanlar genetik özəlliklərinə görə stressogen faktorlardan daha çox təsirlənə bilirlər. Amma əsasən, ətraf mühit amilləri xroniki stressə səbəb olur. Çox şablon bir cümlə olan "stresdən uzaq olmaq lazımdır" əslində stressə səbəb olan ətraf mühit amillərindən uzaq olmağı tövsiyə etmək üçün işlədilir.
Stressi tamamilə həyatımızdan çıxarmağımız mümkün deyil. Nə qədər vacib bir proses olduğunu nəzərə alsaq əslində buna ehtiyac da yoxdur. Amma xroniki stressi idarə etmək mümkündür.
Öncəliklə, fiziki aktivliyi artırmaq stress səviyyəsini normaya gətirməyə kömək edir. Çünki xroniki stress simpatik sinir sistemini oyaq saxlayaraq orqanizmi "qamçılayır". Amma fiziki iş gördükdə, yeridikdə və idman etdikdə parasimpatik sinir sistemi də nəhayət işə düşüb öz funksiyalarını yerinə yetirə bilir. Arterial təzyiq, şəkər də normaya düşür. Əgər buna bənzər problemlər varsa, gündə yarım saat belə olsa fiziki aktivlik əlamətləri yüngülləşdirməyə kömək edəcək.
Sress yaradan faktorları tamamilə həyatımızdan çıxarmağımız mümkün deyil. Amma dəyişdirə bildiyimiz şeyləri də dəyişdirməkdən çəkinməməliyik. Məsələn, xəbərlərdən, sosial şəbəkələrdən əlimizdən gəldiyi qədər uzaq olmaq çox işə yarayacaq. Nəticədə dünyanı idarə edən qoruyucu mələklər deyilik.
Sərhədlərimizi müəyyənləşdirmək, özümüzə vaxt ayırmaq, iş ilə şəxsi həyatımıza ayırdığımız vaxtı tarazlaşdırmaq, yeri gəldikdə "yox" deyə bilmək stress zəhərlənməsinin qarşısını ala bilər. Geri qalmış bir ölkədə bunların bəzilərini etmək çətin ola bilər, hətta mümkünsüz ola bilər amma dəyişdirə biləcəyimiz faktorların da mütləq olduğunu unutmamalıyıq.